Алукьнавай 2021-йисалай башламишна  Россиядин агьалийрин яшайишдиз талукь са кьадар  дегишвилер къуватда гьатнава. Абурукай бязибуру агьалияр чаз лап хъсандиз таниш тир бюрократиядин итIи-битIийрикай азадзава.  Муькуьбуру лагьайтIа,  истемишунар мадни кIеви ийизва.

Виридалайни важиблубурун арадай яз къейд ийиз жеда — пенсиядиз экъечIдай вахт дегиш,  страховой пенсийрин кьадар артух жезва. ГьакIни, уьлкведин кIвалахзавай агьалийривай  13 процентдин налог  виридавай сад хьиз кьадач — бязибур патал адан кьадар артухарда ва икI мад. 

Девлетлу ксаривай — 15% 

1-январдилай Россиядин мулкунал  налогар  эцигунин цIийи жуьредин къайда къуватда гьатнава.  Гила  уьлкведин агьалийри къазанжийрилай гузвай налог (НДФЛ) вирида сад хьиз 13% кьадарда аваз гудач. Йиса 5 миллион манатдилай гзаф къазанмишзавайбурувай  (са вацра тахминан 416 агъзур манатдин кьадарда аваз) налог виниз тир ставкадай — 15% кьадарда аваз  кьада.  НДФЛ-дин кьадар хкажунин теклиф  алатай гатуз уьлкведин Президент Владимир Путина ганай. Ада гъавурда турвал, виниз тир ставка вири къазанжийриз  ваъ, анжах 5 миллиондилай  артух хьанвай паюниз талукь жеда. И серенжемдик анжах агьалидин кIвалахдиз талукь такьатар (мажиб ва дивидендар) акатда. Хсуси эменни (къиметлу чарарилай гъейри) маса гайила  гун лазим тир налог, гьакIни  страхованидин икьраррин  ва пенсиядалди таъминарунин бинедаллаз  гузвай  такьатрилай кьазвайди 13% кьадарда аваз амукьда.

Эцигай пулунилай налог кьада

2021-йисалай башламишна банкара ­эцигнавай пулунилай  процентар яз къвезвай ва кьадар 42,5 агъзур манатдилай гзаф  тир къазанжийрилай гила 13% налог гун лазим я. Ихтилат физвайди са касдин вири налогрикай санлай я — гьикьван банкара, гьихьтин валюта яз ва я гьи юкъуз эцигнаватIа тафават авач. Финансрин министерстводи гъавурда твазвайвал,  пул банкуна мус ( 2021-йис алукьдалди, я тахьайтIа 2021-йисуз)  эцигайди ятIа, важиблу туш — метлеб авай кар   анжах 2021-йисуз касдин  счетдиз  процентар атун я.

Налог ФНС-ди вичи гьисабда ва кьада (адав  банкарай лазим тир вири делилар агакьарда),  чIехи вкладриз талукь яз декларацияр агакьарунин лазимвал жедач. Налог гун лазим тирдан гьакъиндай хабар анжах 2022-йисан зулухъай, эменнидиз талукь амай налогрикай делилар агакьарзавай вахтунда гуда.

Къайда асантди жеда

1-январдилай дидевилин капитал ишлемишунин къайдаяр авайдалай асант хьун ла­зим я. И йикъалай цIийи закон къуватда гьатзава. Адан бинедаллаз,  агьалийри кхьизвай арзайриз килигдай вахт куьруь авунва. ИкI, гила сертификатдин такьатар ишлемишунин гьакъиндай кхьизвай арзайриз талукь къарар Пенсийрин фондуни,  виликдай хьиз са вацран ваъ, 10 йикъан вахтунда  кьабул­да.­ Кьилди къачур дуьшуьшра, эгер маса идарайрай делилар истемишунин лазимвал хьайитIа,   вахт 15 ва 20 йикъал кьван давамарун мумкин  я.

Пенсийрин фондуни  разивилин къарар кьабулайтIа, пул кIвалахдин пуд йикъан вахтунда чара ийида.

Медицинадин справка 

Медицинадин справка гила электронныйди жеда.  Азарлудан хушуналди адаз  электронный жуьредин справка гуда, ам  къачудай арза лагьайтIа, идарадиз тефена, госкъуллугърин сайтда авай “Зи сагъламвал” чин ачухна гуз жеда. Идан гьакъиндай Минздравдин буйругъ  1-январдилай къуватда гьатнава.

Ана къейднавайвал,  чарчин справкайрилай ва медзаключенийрилай гъейри, абурун электронный жуьреярни законлубур яз гьисабда, анжах абурал духтурдин рекъемрин къул хьун лазим я. Къейдзавайвал, меди­цинадин электронный документрин пата­хъай  идарадиз атана  лагьайтIани жеда, и кар яргъал мензилда авазни кьилиз акъудиз же­да. КIанзавайди госкъуллугърин сайтда ре­гист­рация авун я. Чарчин справкаяр ла­гьай­тIа, виликдай хьиз, духтурдин къул ва адан хсуси, гьакIни медицинадин идарадин  муьгьуьрар алаз, паспортдин бинедаллаз гуда.

Амукьаяр гьялун

1-январдилай чарасуздаказ гьялун лазим тир (какатайвал гадардай ихтияр авачир)  аму­кьайрин сиягьдин мад са пай къуватда гьат­зава. Талукь тир документ Гьукуматди гьеле 2017-йисуз кьабулнай. Сиягь вич пуд паюникай ибарат я: сифтедай куьгьне хьанвай ракьариз талукь, ахпа — куьгьне чарариз ва пластикдиз, гила лагьайтIа техникадиз ва гужлувилелди  таъминарзавай шейэриз (элементы питания) талукь паяр къуватда гьатнава.

Декабрдиз хьайи Госсоветдин сессиядал рахадайла вице-премьер Виктория Абрамченкоди   къенин юкъуз  сортировка ийизвай чкайриз коммунальный кIеви амукьайрин 20% рекье твазвайдакай лагьанай. 2024-йис алукьдалди и делил  50%  виниз жеда, 2030-йи­салди 100 процентдив агакьда. 2024-йисуз­, ада хабар гайивал, терг авун патал коммунальный кIеви амукьайрин 12 процент рекье твада, 2030-йисуз — 50%. Кьадар пландик квайвал артухарунин кIвалах, гьа жергедай яз,  гьялун патал рекье твазвай электроникадин гьисабдай кьилиз акъудиз жеда.

Шегьердин паркар хуьда

Шегьердин паркар гила  халисан тамар хьиз хуьда. Алукьнавай йисалай башламишна шегьеррин ва хуьрерин чкайра авай тамар ишлемишунин,  хуьнин ва  артухарунин кье­тIенвилер гуьнгуьна твазвай къайдаяр къу­ватда гьатзава. Гила абур авай гьалдиз кье­тIен фикир гуда. “Хуьрерин чкайра авай вири паркар (лесопарки)  хуьн лазим тир тамарик акатзава, — гъавурда твазва “Рослесинфорг” ФГБУ-ди. — Анрай  кIарасар  кIватIу­нин кIвалахар кьиле тухун  къадагъа я, тарар лагьайтIа, анжах санитариядин макьсаддалди атIудай ихтияр ава”.

Гила ихтияр ава

1-январдилай къуватда гьатнавай цIийи къайдайрик важиблу са шумуд дегишвал ква. ЦIийивилерикай сад — гила гъуьрчехъанриз чIемерукар ва арбалетар ишлемишдай  ихти­яр ганва. Идалай вилик ихьтин, яни ван тийиз­вай яракьар къадагъадик квай. Мад са дегишвал суткадин мичIи вахтунда гъуьрч авуниз талукьди я. Са патахъай, хундуздал, муь­нуьгъдал, енотдиз ухшар кицIерал, сикIе­рал, северал, чакъалрал, жанавуррал, гьакI­н­и кек алай гьайванрал  гъуьрч ийидайла, мичIи чкада килигиз жедай, гьакIни экв гудай приборар, тепловизорар ишлемишдай ихтияр ганва. Гьа са вахтунда гъуьрчехъанрал  экв элкъуьр хъийидай (мичIи чкада нур гудай) элементар алай парталар хьун лазим я. Идан себеб гъуьрчехъанрикай сада масадал мичIи чкада дуьшуьшдай хер авунин мумкинвал тIимиларун я.

ЦIийи кIвалер ва счетчикар

Эцигунрин кIвалахар кьиле тухудай ихтияр 2021-йисан 1-январдилай кьулухъ ганвай  гзаф квартирайрикай ибарат вири кIвалер ишлемишнавай электроэнергия  гьисабдиз къачудай “акьуллу” приборралди таъминарун ла­­зим я. Абур тайинарунин мажбурнама кIвалер­ эцигзавайбурун хиве ава. Идан гьакъиндай закон алукьнавай йисан 1-январдилай къу­ватда гьатнава. Электричестводин счетчикар интернетдик кутада, ида муьштерийриз­ элек­троэнергиядалди таъминарзавайбурухъ галаз а жуьреда рафтарвал ийидай мум­кин­вал гуда, гьикI алай вахтунда интернет-провайдеррихъ, сотовый алакъадин ва ре­къе­м­­рин телевиденидин операторрихъ  галаз  рафтарвал ийизватIа. “Акьуллу” счетчикри иш­лемиш­навай электроэнергиядин гьакъиндай де­ли­лар таъминарзавай компанийрив чпи  агакьар­да, кIвалерин иесияр счетчикрин делилар­ гьар вацра агакьарунин везифадикай азад же­да.

Важиблу дарманар

1-январдилай уьмуьр патал чарасуз ­лазим ва важиблу дарманрин (ЖНВЛП) сиягь гегьеншарунин гьакъиндай Гьукуматдин къарар къуватда гьатнава. Ам  саки 800 дармандив агакьдайвал гегьенш хьанва. Кьилди къа­­­­чуртIа, сиягьдик фикир кIватIиз тежер склероздикди, гемофилиядикди ва Гошедин азардикди тIазвайбур  патал дарманар акатнава: талиглюцераза альфа, окрелизумаб, симоктоког альфа ва эмицизумаб.

2019-йисуз  Гьукуматди ЖНВЛП-дин сиягь 758 дармандив агакьдалди гегьеншарнай. 2020-йисан октябрдиз  иник ковиддиз акси пуд дарман кухтуна: фавипиравир, левилимаб ва олокизумаб.

ЖНВЛП-дик кухтунвай дегишвилерай малум жезвайвал, сиягьдик международный патентдалди тIвар тестикьар тавунвай, амма Минздравди COVID-19  сагъарунин теклифрик кутунвай ремдисивир дарман  кухтада.

Парталрин  гьакъиндай

1-январдилай кьезил промышленностди акъудзавай шейэрал маркировка хьун чарасуз я. Сифте нубатда  и къанундик  итимар, ди­шегьлияр ва аялар патал саки вири жуьре парталар акатзава.  Таможнядин талукь тир кодар  Гьукуматдин ихтиярдиз 2018-йисан 28-апрелдиз вуганва. Документдин бинедаллаз, маркировкадик  кьезил промышленностдин агъадихъ галай шейэр акатзава: парталар, гьар жергедай яз кIвалахдайла  алукIдай  ва тумаждикай  гьазурнавайбур; машинрал ва я гъили хранвай дишегьлийрин ва аялрин пе­ремар; кIуртар, палтуяр, плащар ва винелай алукIдай са жерге маса парталар; месин агъар, дасмалар ва икI мад.

ШартIар дегиш хьанва

Хуьруьн ипотека къачун патал гила цIийи кIвале регистрация авун лазим я. 2021-йисан­ 1-январдилай хуьрерин агьалийриз гузвай кье­зил ипотека къачунин шартIар дегиш хьанва.­

ИкI, чпихъ чил авай ва анал кIвал эцигун патал кредит къачуз кIанзавай россиявияр патал  мумкинвилер гегьеншарнава. Гила абур и участокдин иеси  хьун чарасуз шартI туш. Ам кирида (аренда) къачунвайдан гьа­къиндай икьрар бес я. ГьакIни, кIвал анжах 5 мертебадал кьван кьакьанвал авай дараматдай къачудай ихтияр ава. Идалайни гъейри, хуьруьн ипотекадин куьмекдалди къачунвай ва я эцигнавай кIвале  прописка авун чарасуз я.

Аялар тухудай къайдаяр

Алукьнавай йисалай башламишна аялрин дестеяр автобусра аваз санай масаниз тухунин цIийи  къайдаяр къуватда гьатнава. Гила чеб акъудайдалай кьулухъ 10 йис алатнавай автобусра аваз аялар тухудай ихтияр ава, амма и дуьшуьшра абурал хатасузвилин чIулар хьун чарасуз я.

Аялрин дестеяр автобусра аваз тухуниз талукь маса истемишунарни ава. И кардин тешкилатчиди аялар тухудай фикир авайдан гьакъиндай хабар Госавтоинспекциядин районда авай идарадив (подразделение) ага­кьар­на кIанда: эгер са шегьердай масадаз ятIа — и кIвалах башламишдалди 48 сятдин вилик,­ эгер шегьердин къене ва я хуьрерин арада ятIа — 24 сятдин вахт амаз.

Эгер санлай пуд ва мадни гзаф автобусар рекье гьатзаватIа, абурухъ галаз Госавтоинспекциядин  патрулдин машин атунин гьакъиндай  арза гана кIанда. 7 йисалай тIи­мил яш хьанвай аялар рекье кьуд сятинилай гзаф вахтунда жедай ихтияр авач.

Анжах разивилелди

Яшар тамам тахьанвай аялриз мугьманханайра чка гун патал диде-бубайри гила арза  кхьена разивал гун лазим я. Яшар тамам тахьанвай аялар кьабулдайла отельерри, яни мугьманханайрин иесийри, аялдин законлу векилдин нотариусди тестикьарнавай разивал истемишун лазим я. Мугьманханайрин къуллугъриз талукь цIийи къайдаяр Россияда алукьнавай йисан 1-январдилай къуватда гьатнава. Документ “гуьнгуьна твадай гильотинадин” сергьятра аваз кьабулнава ва асул гьисабдай идалай виликни кардик кваз хьайи къайдаяр тестикьарзава. Абурун асул цIийивал мугьманханада чка гузвай­ аялдихъ адан дидеди ва я бубади ганвай ва  нотариус­ди тестикьарнавай разивал хьунин шартI я.

Къайда кьезиларнава

Алукьнавай йисалай башламишна, яша­йишдинни коммунальный къуллугърай гьа­къи гуниз талукь субсидияр гьатта чпел и рекьяй буржар алайбурузни гуда. Абурукай анжах а ксаривай менфят къачуз жедач, нин бур­жар суддин куьмекдалди истемишна­ва­тIа ва бурж алайди суддин къуватда гьатнавай  къарардалди тестикьарнаватIа. Идалайни гъейри, суб­сидияр къачуз кIанзавай ксар чпел буржар­ алачирдан гьакъиндай справкаяр къачуниз мад мажбури туш — властдин органри и делилар  талукь тир идарайривай чпи истемишда.

(Макъала гьазурдайла интернет-ресурсрикай менфят къачунва)

Жасмина Саидова