27-30-сентябрдиз Бакуда “Евразиядин образованидин майданда чIаларинни культурайрин диалог” лишандик кваз Международный конгресс кьиле фена. Адан кIвалахда Россиядин, Болгариядин, Румыниядин, Словениядин, Польшадин, Молдавиядин, Латвиядин, Литвадин ва гзаф маса уьлквейрин векилри иштиракна.
И мярекатдиз къаюмвал авурбурун арада РФ-дин илимдинни образованидин министерство, Азербайжан Республикадин образованидин министерство, Москвадин госпедуниверситет, Азербайжандин урусрин община авай.
Конгресс, миллетрин арада алакъа хуьзвай кьетIен алат яз урус чIалан метлеб мадни хкажун, чIаларихъ галаз алакъалу жуьреба-жуьре месэлаяр веревирд авун патал эвер ганвайди тир. Ихьтин мярекат тухун патал Баку хкягъунихъ метлеб авачиз тушир. ГьикI хьи, Азербайжан Республикада жуьреба-жуьре культурайри чпи-чпиз таъсир авунин еришар ахтармишунин жигьетдай тайин тир тежриба хьанва.
Дагъустандай форумда, Россиядин делегациядик кваз, ДГУ-дин электронный СМИ-рин кафедрадин заведующий, Россиядин Медиа-Союздин региональный отделенидин председатель, РД-дин Общественный палатадин член Ильман Субгьанович Алипулатова иштиракна.
Агъадихъ чна тIвар кьунвай мярекатдал ада авур рахунар чапзава. (Лезги чIалаз элкъуьрдайла материал куьруь авунва).
Чун вири а кардин шагьидар хьанва хьи, эхиримжи цIуд йисара урус чIала ва урус чIалал рахунра хейлин дегишвилер кьиле фенва. И карди, тIебии яз, алимрин, журналистрин, писателрин, педагогрин фикир вичел желб тавуна тазвач. Бязи вахтара рахунар бегьем хци гьуьжетризни элкъвезва, иллаки филологар тир муаллимрин арада. Чакай гьар сада чи рахунрин чIал къвердавай тартибдикай хкатзавайди гьиссзава. Вучиз икI жезва? Вуж тахсирлу я? Чна вуч авун лазим я?
Урус чIалан кхьинрин ва рахунрин михьивал хуьз, виликди тухуз кIанзавайди къе гьуьжет алачир месэла я.
Алай вахтунда Интернет миллионралди инсанар чеб-чпихъ галаз алакъаламишзавай кьилин такьатдиз элкъвенва. Жуьреба-жуьре сайтрикай, форумрикай, чатрикай, электронный почтадикай менфят къачуналди, сад-садахъ галаз рахадайла, а кар гьиссзава хьи, урус чIалан хейлин гафар чпиз хас тир къайдада ишлемишзавач. Яни рахунрин бязи къанунар, хабар авазни, авачизни, чIурзава. Хейлин текстер а такьатра, лугьудайвал, “катиз-катиз” кхьизва. Гьа са вахтунда предложенийра герек тир пунктуациядин лишанар, чIехи ва гъвечIи гьарфар ишлемишзавач. Саки вири гафар гьа са къайдада кхьизва, гзаф гафар куьруь авуна, хейлин гъалатIарни кваз чапзава. Иллаки алай аямдин жегьилриз чеб-чпихъ галаз “куьруь авунвай регьят” чIалалди рахаз хуш я. Интернетдин рахунар — ибур фикиррин куьруьвал ва сад-садан гъавурда фад акьунни жезва.
Гьа са вахтунда винелай аквазвай “куьруьвилини” “гъавурда акьуни” чIалаз хас тир хейлин къанунрилай цIар чIугуниз мажбурзава. Яни гаф ишлемишунин дуьзвал, адан гуьрчегвал, рахунрин стилар сад-садак какадарзава. ИкI, чи уьмуьрда са шумуд жуьре чIал ишлемишзава: лап четинди тир кхьинрин ва гьакьван асант рахунрин чIал. Интернетди лагьайтIа, са гьихьтин ятIа пуд лагьай чIал — аралухди — арадал гъанва. Ада кхьинрин дуьзвални, рахунрин куьруьвал саки сижифламишнава, сад авунва.
Кхьизвай кас гьамиша официальный инсан яз экъечIзава ва ада вичи кхьизвай гьар са затIунин гьакъиндай жавабни гузва. Чатрай сада-садаз кхьизвайла гьакъикъатда чIалаз хас тир куьмекчи такьатар: рахунин тегьерар, предложенийрин асас манаяр, гьиссерин жуьреба-жуьрвал, сесинин кьетIенвилер амукьзавач. Гьавиляй сад-садахъ галаз рахунин гуьзелвал, къуватлувал къвердавай агъуз аватзава. И карди информационный майданда савадсузвилиз рехъ ачухзавайдал шак алач. Амма чна кхьининни, рахунинни вири къайдаяр хуьн лазим я. Грамматикадин нормаяр чIурдай ихтияр чаз садани ганвач. Асирра урус чIалан рахунрин ва кхьинрин культура хуьн, нормайрал амал авун, абур виликди тухун патал обществодин вири къатари зегьмет чIугурди я. Гилани а кар давам хьун лазим я.
Саки 25 йис идалай вилик советрин тIвар-ван авай алим Д.С.Лихачева “экология” гаф сифте яз вичиз хас тушир контекстда ишлемишна. “Культурадин экология”, “Марифатдин экология” хьтин кьетIен ибараяр арадал гъана. Алимди лагьайвал, экология анжах са тIебиатдин биологический девлетар михьидаказ хуьн лагьай чIал туш. Инсан патал ам вич яшамиш жезвай чкани, ада вичи ва алатай несилри арадал гъайи культура, эдебият, адетар хуьн лагьай чIални я. Культурадин майданар хуьн тIебиат хуьнилай гъвечIи метлебдин месэла туш.
Алай аямда инсандин культура, образованидин дережа, пешекарвилин устадвал къалурзавай асул шартIарик ам рахазвай ва ада кхьизвай тегьеррини аквадай чка кьазва.
Амма алай аямдин рахунрин тегьердилай хейлин къадагъаяр алуднава. “Демократиядин” азадвили инсанар рахунин тегьердизни кьетIендиз таъсирзава. Гьа и “азадвал” себеб яз, инсанрин рахунра гафарин жуьреба-жуьре вариантар гьатнава. Чебни пара вахтара нормайривай къакъатнавайбур. Идеологиядин жигьетдайни къадагъаяр алудуни публицистикада, кхьинрин жуьрейра, такьатра чIалаз чIурукIа таъсирзавай хаталувал артух хьанва. Алай аямдин печатдин такьатрани нормайривай яргъа тир ва алазни-алачизни маса чIаларай къачунвай гафари, гъавурдик квачиз “цIийиз арадал гъанвай” ибарайри кьетIен чка кьазва. Бязи вахтара жуьреба-жуьре социальный дестейри лугьузвай жаргондин векъи гафарини чпиз майданар кьазва.
Виридалайни гзаф цIийи гафар урус чIалаз къенин аямдин ингилис чIалан Америкада ишлемишзавай вариантдай къвезва: имидж, киллер, ноутбук, он-лайн, папарацци, поп-корн, пресс-релиз, промоутер, сайт, ток-шоу, транш, холдинг ва икI мадни гзаф гафар гьа жергедай я.
Чи чIала мад са цIийивал арадал атанва: къецепатан чIаларай къачунвай гафар урус чIалан гафарихъ акална, са гьихьтин ятIани цIийи (латиница ва кириллица какахьнавай) гафар арадал къвезва. (PR-акция, PR-бизнес, PR-менеджер, VIP-клиент, VIP-номер ва икI мадни маса гафар).
Гьелбетда, вири и цIийивилер лингвистикадин илим патал важиблу материал я. Ада чи алимриз, гзаф чIаларин майданда яшамиш жезвай девирда чIаларин жуьреба-жуьре къурулушри чпиз гьикI таъсирзаватIа, ахтармишдай мумкинвал гузва. ИкI, гзаф чIалар маса чIаларай атуни, кьабулуни, урус чIала абуру къвердавай мягькем чка кьуни обществодин патай наразивал арадал тагъанани туш. Иллаки чеб, чпин кар-кеспи, пешекарвал чIалан алемдихъ галаз алакъалу пешекаррин патай: муаллимрин, таржумачийрин, маса лингвистрин. Гьатта “чIаларин интервенция”лугьудай цIийи ибарани арадал атанва. Чи фикирдалди, маса чIаларин икьван гзаф гафар урус чIалаз атунихъ са сир ава — алай аямдин чи общество дуьньядин майданда вири халкьариз ва алакъайриз ачух хьанва. Амма и карди, чи фикирдалди, урус чIалаз са артух хасаратвал ийизвач. ГьикI лагьайтIа, урус чIал вичин мягькем къурулушдалди тафаватлу я. Асирра урус чIалаз атай саки вири чIаларин элементар адан майданра цIрана, абур ада вичин къурулушдин къанунриз (рахунин, кхьинин) муьтIуьгъарна. Алай аямдин урус чIал чеб къецепатан чIаларай атанвай, месела, сеанс, сезон, факт, социальный ва маса гафар галачиз фикирдиз гъун четин я. Са 130 йис идалай вилик и гафарини, алай аямда урус чIалаз къвезвай цIийи гафари хьиз, а чIалал рахазвай ксарик къалабулух кутурдал шак алач.
Хейлин лингвистри алай вахтунда “чIалан экспансия” лугьудай ибарани мукьвал-мукьвал ишлемишзава. Экспансияди, маса чIаларин жуьреба-жуьре элементар ишлемишуналди, жуван тIебии чIалан элементар квадарун мумкин я. И кар вири уьмуьр компьютерламишуни арадал гъанвайди я. Компьютер алай вахтунда вирибурун гъилик ква. Адакай миллионралди инсанар алакъаламишзавай такьат хьанва. Гьавиляй кIанзни-такIанзни инсанрин къанажагъда хьиз, рахунрани дегишвилер кьиле физва. И кар аямдин ва чи уьмуьрдин кьетIен истемишун яз кьабулун лазим я. МасакIа хьанайтIа, алай аямдин цIийи технологийрикай, техникадикай чун хабарсуз яз амукьдай.
Эхирдай чаз а кар къейд ийиз кIанзава хьи, Интернет алай аямда неинки информациядин чешме ва вахт кечирмишунин къайда я, гьа са вахтунда ам инсанар сад-садахъ галаз алакъаламишзавай къуватлу такьатдизни элкъвенва. Ада рахунрин, сад-садахъ галаз алакъа хуьнин лап цIийи ва лап жуьреба-жуьре рекьер, хуьлер арадал гъизва. Интернет гьа са вахтунда урус чIал хуьнин ва виликди тухунин кьетIен майдан тирдини рикIелай ракъурна виже къведач. Урус чIал квахьдани, квахьдачни, чIал зайиф жедани, къуватлу жедани анжах гьа чIалал рахазвай ксарилай чпелай, чеб рахунривни кхьинрив гьикI эгечIзаватIа, гьа кардилай аслу жеда.
Ильман Алипулатов