Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

ЧIехи Октябрдин инкъилабди Россияда дуьньядин майданда сифте яз социализмдин къурулуш арадиз гъана. И ва­къиа капитализмдин уьлквейриз залан пар хьана. Къецепатан ва къенепатан душманри цIийиз арадал атанвай Советрин Россия цIун гьалкъада туна. Саки пуд йисуз гьахъсуз, четин дявеяр кьиле фена. Халкьариз еке бедбахтвилер, каш, мекь, азарар, кьиникьар гъана.

Дагъустандани гьалар четинбур тир. Куь­мек кIанз, 1921-йисан 12-февралдиз большевикар, халкьдин векилар Москвадиз Ленинан патав фена: лезги Мирзебег  Ахундов, къумукь Жалалэддин Коркмасов, аварви М.Хизроев, дарги Алибег Тахо-Годи.

Дагъустандин Совнаркомдин председатель Коркмасова столдал Дагъустандин карта экIяна ва хьайи вакъиайрикай, дявейрикай, дегишвилерикай суьгьбетна.

— 1918-йисан мартдин варз чун патал лап четинди хьана. Кеферпатан Кавказдин, Советрин властдин, революциядин душманри еке къуватар кIватIна, вахтуналди Астраханда власть алудна. Чна Ба­кудин, Астрахандин большевикрин куьмекдалди 1918-йисан майдиз Порт-Петровск, Темир-Хан-Шура  контрреволюционеррикай азадна ва Советрин власть тестикьар хъувуна…

Ада Советрин Дагъларин уьлкведа власть мягькемарнавайдакай лагьана.

Совнаркомдин председателди дявейра гьелек хьанвай халкьдиз душманрилайни пис, халкьар телефзавай азарар — тиф, ваба, цIаяр атун, каш-мекь авайдакай ва гзаф инсанар кIеве гьатнавайдакай, хуьрерин, шегьеррин куьчейра иесисуз хьанвай аялрин дестеяр авайдакай лагьана.

Ленина тади гьалда вири жуьредин серенжемар кьабулна ва центради куьмекар гудайдакай лагьана.

Владимира Ильича са шумуд суални гана:

— Дагъустанда девлетлуяр гзаф авани, коммунистар? ЦIийи школаяр, больницаяр, етимханар (детдомар) ахъаюнин пата­хъай куь фикирар — планар гьихьтинбур я?

Владимир Ильич Дагъустандин картадиз килигна ва эвелимжи яз рекьер туькIуьрун лазим тирдакай суьгьбетна.

Делегациядин иштиракчийри республикада виринра тешкиллудаказ кIвалах­за­вайди, цIийи къайдайралди субботникар тухуз, рекьер, муькъвер, куьчеяр, карханаяр туькIуьрзавайди, эцигзавайди малумарна. 1920-йисан майдин сифте кьилера Порт-Петровскда субботникдиз  14 агъзур кас экъечIна, ракьун рехъ къайдадиз гъайиди, паровозар, станокар, техника­ ремонтайди, Темир-Хан-Шурада кьве агъзур кас субботникдиз экъечIна, школа­яр, медпунктар ремонт авурди ва хъуь­тIуьз кудай кIарасар гьазурайди, Казикумух ок­ругда муькъвер, кIвалер къайдадиз гъайиди, Куьре округда Кьасумхуьр-Цмур-Рычал-су рехъ туькIуьрайди лагьа­на.

Владимир Ильичан дагъвияр урусрихъ галаз гьихьтин алакъада ава лагьай су­алдиз жаваб яз мугьманри красноармейцияр, урусар виридаз кIан тирди, абуруз дяведин вахтунда дагъви дишегьлийри чинеба фу, тIуьн, хъун гуз хьайиди, 8 кас красноармей­цияр йифиз дустагъдай акъудна, кьиникьи­кай къутармишайди лагьана.

1920-йисуз центрадай Да­гъустанда Советрин власть мягькемарун патал атанвай 500 кас красноармейцийрихъ галаз са­нал 250-далай виниз дагъвийрини душманрихъ галаз къати женгера ивияр экъич­на, гъалибвилер къачуна, чпин чанар гана. Алибег Тохо-Годиди и гафар “Ке­сиб дагъвидин кIвал красноармеец урусдин кIвал­ни я” лагьай келимайралди тестикьарна.

Ленина дикъетдивди яб гана. Виридаз чухсагъул малумаруналди вич Дагъустандиз къведайди хиве кьуна.

Мирзебег Ахундова лагьана:

— Чи дагъвийрин къанунралди ваз хци тур пишкеш яз гудайвал тир. Амма Унцукулдай тир устIарди “Ленинан гъиле къелем лап хци турунилай къуватлу я” лагьа­на ва гьавиляй столдал эцигдай чернильницадинни къелемрин устадвилелди гьазурнавай прибор гьазурна.

Ахундова ам Ленинан вилик квай столдал эцигна. (Абур ­гилани Ленинан кабинетда столдал ала).

Ильичаз и гафар лап хуш хьана. “И сав­кьат аламатдин шей я. Ибур музейда эцигун лазим я, вири гьейран жедайвал ва Да­гъустандани зурба, карчи устIарар авайди гьабурузни чир жедайвал” — лагьа­на.

Владимир Ильич вичин столдихъ ацукьна, пишкешдихъ галай  къелем­дал­ди­ ви­чин шикилдал “Яру Дагъустан патал”­ гафар кхьена ва ам мугьманриз багъишна.­

Мадни дуьньядин пролетариатдин регьберди гьа и къелемдалди лап четин 1921-йисуз Дагъустандин кесиб халкьариз куьмек яз тапшуругъ кхьена, аниз рекье тун тIа­лабна: зур миллион аршин парчаяр, 23 агъзур пут техил, хуьруьн майишат вилик тухун патал ракьун куьтенар, маса техника, тум, станокар, дарманар, чар ва яшайишдин шартIар хъсанарун патал эвелимжи затIар.

Идахъ галаз сад хьиз, Ленинан тапшуругъдалди, Темир-Хан-Шурада, Порт-Петровскда, Дербентда, Къизлярда, Дагъустандин  вири округрин меркезра, чIехи хуьрера цIудралди детдомар, сифтегьан школаяр, больницаяр, медпунктар, кIва­лер эцигна.

Урусатдай Дагъустандиз  вишералди муаллимар, духтурар, хуьруьн майишатдин пешекарар рекье туна.

Вири шегьерра фабрикаяр, заводар кардик кутуна, зегьметчи халкьар кIва­лахдал желбна.

1921-йисуз В.И.Ленина Кавказдин ва Да­гъустандин коммунистриз чар  кхьена ва тIалабна: фялейринни лежберрин, кесиб синифдин гьалар хъсанарун патал ви­ри серенжемар тади гьалда кьабулин, фаб­рикаяр, заводар эцигин, лежберар чиле­ралди таъминарин, тIебиатдин девлетар — нафт, газ, цIивин ишлемишин, гъве­чIи-чIехи вацIарал гидроэлектростанцияр эцигин.

Ильичан буйругъ кьилиз акъудуналди, Дагъустандин коммунистри, халкьари­ Махачкъала шегьер целди таъминарун па­тал Сулак вацIалай инихъ еке къанал тухвана. Къаналдал вири миллетрин векилри игитвилелди зегьмет чIугуна. 1923-йисан 8-августдиз Махачкъаладиз яд агакьна. И чIехи вакъиа шадвилин гьалара къейд­на. Къанал эгъуьнунин кIвалах­­ра 15 агъзур касди иштиракна, ам Октябрдин­ ре­волюциядин тIварунихъ яна. Дагъустандиз вири республикайрикай сифте яз Зегьметдин Яру Пайдах орден гана.

1922-йисуз Дагъустандин Огни поселокда шуьшедин завод ачухна. Гьа икI, амай вири чкайрани цIийивилер гзаф хьана,  Дагъустан СССР-да машгьур республикадиз элкъвена.

Рамазан  Велибегов,

тарихчи, писатель