(Эвел — газетдин 46-нумрада)
Халкьдин марифатдин кодекс гьакьван асантди ва фад гъавурда акьадайди я, ада инсанрин юкьва жув кьиле тухунин асул жуьреяр вири патарихъай ачухарнава. Инсан жувалай яшдиз чIехидаз гьуьрмет ийиз, зайифдаз куьмек гуз, диде-бубадин къайгъуда акьаз, мугьман кьабулиз, дустар хуьз, гайи гаф кьилиз акъудиз, дишегьлидин къуллугъда акъвазиз, ниятар, фикирар, крар михьибур яз тербияламиш хьун лазим я. Им лагьайтIа, яргъал йисарин зегьметдин, гзаф ксарин (хизандин, магьледин, хуьруьн, мектебдин, обществодин вири къатарин) алахъунрин нетижа яз арадал къведай дережа я.
И жергеда гьахъвал ва михьивал дагъвийри лап вине твазвай къилихар я. Рахун гьахълуди, крар гьахълубур, намуслу зегьмет, табвал квачиз яшамиш хьун, гьилле квачир агалкьунар, напаквал квачир гъалибвилер — ингье халкьдин кьатIунра намуслувилелди яшамиш хьунин асул жуьреяр. “Тапаррин тум куьруь жеда”, лугьузва бубайри. “Гьуьжет алай межлис фад чикIида”. “Гьуьрмет агъсакъалдин чурудиз ваъ, камалдиз къведа”. “Жуван тариф ийидайди ялтах я”. “Итим садра, алчах вишра рекьида”. “Камаллу касдин сивел дапIар жеда”. “Пехил касдин эхир пехир жеда” — гьикьван камаллу насигьатри халкьдин тербиядин кодексда чка кьунватIа килиг…
Халкьарин садвал. И ериди дагъвийрин эдебдин къанунра кьетIен чка кьазва. Садвал авачиз, текдаказ рикIиз кIани дережайрив агакь тийидайди дагъвийрин камалдин хазинада фадлай гьатнава. “Тек тар тама тахьуй”, гьавайда лагьанвач. “Са тIуб тIуб я, тупIар санал — гъуд”. “Халкьдин къажгъан муркIадални ргада” — мад ва мад мисалри чи халкьари вири девирра садвилиз, санал зегьмет ва женг чIугуниз къимет гайиди субутзава.
Санал алаз, яни коллективда аваз, инсандин эдебдин лап хъсан ерияр арадал къвезвайдал шак алач. Масадаз гьуьрмет авуни жувазни гьуьрмет къазанмишда. “Жув течирдаз масад чир жедач”, лугьузва генани. “Гьуьрмет авуна, гьуьлуьз вегь — квахьдач”, тестикьарзава маса мисалда.
Чи хизанра гъвечIида чIехидаз, чIехибуру аялриз гьуьрмет авун, сада-садан хатур хуьн кьетIен адетрикай яз машгьур я. Гьавиляй лугьузвайди я: “Гьуьрмет авачир чкада берекат жедач”.
Мад са хъсан мисал: “ЧIехиди авачтIа, чIехи къванцел алукь”. Им чIехидан камаллувилихъ, адан везифайрин важиблувилихъ галазни алакъалу мисал тушни.
ЧIехибур (яшдиз) алай кимел аялриз чка жедачир. Яни аялринни яшлубурун араяр акадарун гьуьрмет квадарун яз гьисабзавай.
ЧIехидаз гьуьрметун адан зегьметдиз, къачузвай жафадиз гьуьрметун хьиз кьабулзава. Аялрик зегьмет чIугваз кIан хьунин ери сифте нубатда вичелай чIехидаз гьуьрмет авуни, адаз яб гана, кардик экечIуни, къайгъударвили арадал гъизвайдал шак алач.
Башибузукьвили, инсанди вичи вич кьадарсуз вине кьуни ам виляй вегьеда. “Бармакда — звар, кьиле — гар”, — ихьтин мисал буш чкадал арадал атанвач, адак тербиядин еке метлеб ква.
Сада-садаз гьуьрмет авунин ерийрикай сад хизанда дидедиз ийизвай рафтарвилихъ галаз алакъалу я. “Дидедин бурж вахкуз тежерди я”, лугьузва. И кар гьисс тийизвай веледдикай хъсан сагьиб, аскер ва я лежбер бажагьат хкатда. Диде течирдаз ватан гьикI чир жеда? Гьавиляй дидедиз ийизвай гьуьрметди ватандашвилин гьиссерни арадал гъизвайди чир хьун хъсан я.
Гьа саягъда бубадиз, чIехи бубадиз, бадедиз чIехи вахаризни, стхайриз ийизвай гьуьрметдини инсан халисан къагьриман хьиз тербияламишзава.
Хизанда авай гьуьрметди магьледин, ахпа хуьруьн, ахпани вири халкьдин гьуьрмет арадал гъизвайди чи фольклорда фадлай гьатнава.
“Бубадин бармак вилера твамир”. “Вах стхадиз бигер я, стха вахаз жигер я”. “Веледрикай рикI динж дидени буба кьуьзуь жедач”. “Гьина яшлу итимар авачтIа, гьана камаллу жегьиларни жедач”. “Къени кIвал икьи гумадилай чир жеда”, — мад ва мад мисалри берекатринни, гьерекатринни эвел гьуьрмет-хатур тирди субутзава.
Са вич патал яшамиш жезвайдакай хъсан инсан тежедайди чир хьана кIанда. “Жемятдикай хайиди дуьньядикайни хада” лугьузва. “Халкь хвейиди халкьдини хуьда”.
Халкьдин эдебди намуслувал хьтин ерини арадал гъизва. Лезгидин намуслувиликай гзаф мисалар ава. “Намус ивиди хуьда” лугьузва. Намуслу инсан секиндиз ксуда, жумартни жеда. Кар анал ала хьи, адак гунагь квач. Вич михьи тирди гьиссзавай касди имансузвилиз рехъ гудач. “Партал — цIийизамаз, намус гъвечIизамаз хвена кIанда” — ингье чи лап кьетIен къайдайрикай, къанунрикай сад.
Намусни эдеб саки са манадин гафар тирди ихьтин мисалри субутзава: “Эдебни гьая квадармир”. “Ягь квачир итимни кьий, гьая авачир дишегьлини”. “Намуссузвилелди кьил хуьдалди намуслувилелди кьиникь хъсан я”. “Кашни фий, намус амукьуй”…
Ингье, санлай къачурла, дагъвийрин эдебдинни марифатдин асул дибар. Абур гьина, гьикI чирдатIа, чун винидихъ са кьадардин раханва.
Амма чи мектебра хайи дидед чIалан, литературадин тарсар, маса мярекатар тешкилдайла, марифатлувиликайни намуслувиликай датIана рахун, гьуь-жетар, диспутар тешкилун, лап хъсан хизанрин, магьлейрин, хуьрерин адетар чирун, хуьн кутугнавай кар жедай. Идахъ галаз сад хьиз, мектебра “Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар” предмет чируни тербиядин гзаф месэлаяр гьялуниз куьмек гуда.
Чахъ чи руьгьдинни эдебдин культура, тербиядин тежриба, чи идеалар, чешнеяр ва чешмеяр ава. Абурукай жезмай кьван карчивилелди менфят къачун… Чи чешнеяр са гьина ятIа, яргъара ваъ, чи патав гва. Чи тарих, бубайрин баркаллу крар, Ватандин азадвал патал чIугур женгер, зегьметдин гьунарар — ингье чи акьалтзавай несилар тербияламишзавай асул чешнеяр!.. Патав гвайдалай — яргъа авайдал, регьятдалай — четиндал, чизвайдалай чин тийизвайдал гьерекатун — им я уьмуьрдин къайда. ИкI чаз неинки жуван культура, гьакI дуьньядин халкьарин культурадин майданарни мукьва жеда…
Шайдабег Мирзоев, ДГПУ-дин профессор, РФ-дин кьилин школадин гьуьрметлу работник, просвещенидин отличник
