1-август — Дуьньядин сад лагьай дяведа телеф хьайибур рикIел хуьнин югъ

Дуьньядин винел дявеяр гзаф хьана. Амма абурун арада чпин инсафсузвилел, гзаф телефвилер арадал гъунал гьалтайла, масадбурув гекъигиз тежедайбурни ава. Ахьтинбурукай сад 1914-йисан августдин вацра чапхунчивилин, халкьар лукI­виле тунин, вилаятар пайи-паяр авунин мурадар рикIе авай империйри цIай кутур Дуьньядин сад лагьай дяве я. Ада  къанни цIудалай виниз уьлквейрин кьушунрик юзун кутуна. Гьа гьисабдай яз — Австро-Венгриядин, Германиядин, Великобританиядин, Румыниядин, Россиядин, Франциядин, Сербиядин, Италиядин, США-дин, Португалиядин, Япониядин, Бельгиядин, Грециядин…

Тарихчийри тестикьарзавайвал,  и дяведи гзаф къурбандар арадал гъа­на. Урусатдин кьушунрикай 775369 кас кьена, 3223508 аскердал хирер хьана, 2043548 иштиракчи есирда гьатна. Амай уьлквейрин ре­къемар, талукь тирвал, ихьтинбур я: Франция — 1293464, 2806000, 506000; Германия — 2036897, 4216058, 993109; Австро-Венгрия — 1496200, 2600000, 2220000; Великобритания — 702410, 1662625, 170389; США — 116708, 204002, 4500… Санлай къачурла, Дуь­ньядин сад ла­гьай­­ дяведа 10066671 кас телеф хьана, 18347425 иштиракчидал хирер хьана ва 8569849 аскер есирда гьатна. Гел га­лачиз квахьайбурун кьадар цIуд мил­лиондилай алатна. Къур­банд­риз элкъвей ислягь инсанрин кьа­­­дарни са шумуд миллиондив агакьна. Дяведин иштиракчияр тир уьлквейрин экономикадиз, яшайишдиз ва маса хилериз гайи зиянарни екебур хьана. Виридалайни башкъа месэла — дя­веди дуьньядин чарх эл­къуьрна, Урусатда Октябрдин инкъи­лаб арадал гъана, пачагьлугъ тахьай мисална ва вири дуьньяда садани гуьзлемиш тавур хьтин цIийиви­лер ту­на, цIийи государствояр арадал гъана.­

Дуьньядин сад лагьай дяведа Уру­сатдин кьушунрин арада аваз 1914-йисан августдиз тешкилай “Дагъ­ви атлуйрин дивизиядини” (ирид агъзурдалай виниз кьегьалри) иштиракна. Абуру душмандин кьушунриз рикIелай тефидай ягъунар кьуна, амма чпикай анжах 23 офицер­ ва 260 атлу телеф хьана. 1882 касдал­ хирер хьана. 3500 дагъви атлу “Ви­кIегьвиляй” ордендиз (Георгиевский хаш) ва медалриз лайихлу хьана­.

Зи рикIел 2014-йисан августдиз Махачкъалада Дуьньядин сад ла­гьай­ дяведин, “Дагъви атлуйрин дивизиядин”100 йисан  юбилейдиз талукьарай мярекат хквезва.

Меркездин Дуствилин кIвалин фойеда республикадин центральный архивди гьазурнавай тарихдин метлеб авай шикилрикай, кхьинрикай, делилрикай, макъалайрикай, ктабрикай ибарат выставка ачухнавай. Гьар са экспонатди агьалийрин фикир желбзавай. Икьван гагьда “Дагъвийрин атлуйрин дивизиядикай”, адан кье­гьал­вилерикай лап тIимил ксариз чиз­вайтIа, выставкади, юбилейдиз талукь яз тухвай мярекатри дагъви атлуйрин баркаллу тарихдикай гзафбур хабардарна ва абуру чпин улу-бубайрин крарал гьейранвална.

Дагъларин уьлкведа тешкилай ва Европадин уьлквейрин сад тир кьу­шунрин аскеррин зегьле ракъурай “Дагъви атлуйрин дивизиядин” тарих дамахдайди, гьейранвалдайди хьана. Дагъвийри, пачагьдин армиядин офицервилин чинар къачурбуру, Георгийдин хашариз лайихлу хьайи кьегьалри гьа вахтундани ва къенин несилдин патайни гьуьрмет къазанмишна. Ватандиз  — ЧIехи Россиядиз кIани­вал, къизгъин женгера викIегьвал, жуьрэтлувал къалу­руналди. Дуьньядин сад лагьай дя­ве себеб яз Европадин гзаф халкьарикай ибарат тир пуд империя  кIват­на, абурун чкадал миллетчивилин-фашистрин са шу­муд­ государство арадал атана. Анжах Россиядилай гзаф кьадар миллетрикай ибарат ви­чин империя хуьз, фашистрин идея­яр кьабул тийиз алакьна. Ада цIийи ва гьахълу къурулушрихъ камар къа­чуна.

Дяведа чпин игитвилер къалурай атлуйрикай юбилейдин мярекатда  гзафбуру лайихлу гафар лагьана.  Та­рихчийри къейд авурвал, дагъвийрин атлуйрин дивизия армиядин Уставни дагъвийрин къанунар, яшайишдин къайдаяр, адетдин ва къиметлу  ивирар фикирда кьуна туькIуьр­най. Мадни лагьайтIа, дагъвияр чпин уьтквемвал, викIегьвал, низам, къайда, вафалувал къалуриз жедай армияда къуллугъ авунихъ цIигел тир. Гьавиляй абуру Урусатдин пачагьдиз вафалувилелди къуллугъни авуна, женгера тежер хьтин викIегьвилер къалурна. Ихьтин гуьзел, ватанперес ерияр Дагъустандин  чи къенин несилдин хейлин векилризни хас я.

Инал са кар мад къейд ийиз кIан­зава. Делилри успатзавайвал, дивизиядин полкариз, частариз регьбервал гайи урус офицерриз дагъвийрин адетар, культура чизвай ва абур дагъвийрив гъавурда аваз эгечIза­вай. Атлуйри, викIегьвилиз, гьахълувилиз, жуьрэтлувилиз килигна, чпин командирризни гьуьрметзавай. Гьа ихьтин ерияр “Дагъвийрин дивизиядин” кьиле акъвазай Урусатдин императордин стха, чIехи князь Михаил Александро­вичахъни авай. Ада дагъвийриз ри­кIивай гьуьрметзавай ва лайихлу къимет гузвай. Атлуярни адаз вафалу тир. Пуд йисалай виниз давам хьайи дяведи мад са кар успатна: Кавказдин лекьер хьтин вафалу, уьтквем, намуслу, халис ватанпересар, гражданар Урусатдихъ мад авач. Дагъвийри кьулухъ чIугур, сенгерар тур, хаинвилиз рехъ гайи са дуьшуьшни хьанач. “Дагъвийрин дивизиядин” тIвар анжах гъалибвилерихъ, агалкьунрихъ галаз алакъалу, гьавиляй ам еке гьуьрметризни лайихлу хьана.

10 дагъустанви  пак Георгиян  кьуд ордендалди (тамам кавалер) къейдна. Фикирдиз гъун лазим я,­­ та­­­мам кавалер хьун патал абуру гьихьтин дирибашвал, жуьрэтлувал къа­лур­­натIа, гьихьтин женгера иш­ти­рак­на­­тIа, гьикьван душманар къир­миш­натIа.

Чна тарихар рикIелай ракъурун ла­зим туш. Къенин чи жегьилриз Кавказдин атлуйрин дивизиядикай ва Дуь­ньядин сад лагьай дяведикай гзаф ма­луматар чир хьана кIанда. И кар патал таблигъатдин кIвалахни ту­хун, и те­мадай кинояр къалурун, мяре­катар ­тухун герек я. Чи бубайри Уру­сат­дин ­пачагьлугъдиз къуллугъ авур жуьре  акьалт­­завай несилдиз хъсан чешне  я.

Нариман  Ибрагьимов