ЧIехи Гъалибвилин — 78 йис
«И-16» маркадин самолетар сад муькуьдан гуьгъуьналлаз цавуз къарагъна. Полкунин командир Леонтий Яковенко пилотрин устадвилел рази тир. Лув гайидалай гуьгъуьниз летчикри наразивал къалурна.
— Фронтдиз фидай вахт я, гьикьван далу пата жеда чун!
— Тади къачумир, квелни нубат агакьда. Исятда тежриба кIватIа, — Яковенкодин рикIел вичин дуст Эмиров хтана. Валентиназ ада мукьуф авай летчикдиз ва командирдиз хьиз къимет гузвай. Исятда лагьайтIа, ам госпиталда авай. Штабдиз атайла, Яковенкодин япарихъ вичиз эверай ван галукьна.
— Юлдаш комиссар! – Яковенкодиз сес гьасятда чир хьана. Адан вилик жунайралди кьил кутIуннавай, гъиле кIекIец авай Эмиров акъвазнава.
— Вун госпиталда хьана кIанзавайди тир, эхир? — Зун анай катна. Куьн зун галачиз фронтдиз фидайди хьиз авай.
— Вахъ вуч хьанва, гауптвахтадиз физ кIанзавани?
— Зи чкадал алайтIа, вунни катдай, — жаваб гана ада.
— Гьун, хьана, — хъуьтуьл хьана комиссар, — катнатIа, акъваз. Жегьилриз цавун дяве тухуз чирда. Зун полкунин командирдихъ галаз рахада…
…Тбилиси – яргъал фронтдин далу пад. Летчикри цава дяве ийидай вердишвилер къачузва. Эхирни тапшуругъ агакьна – полк фронтдиз фена. 1942-йисан январдиз эскадрильядин командир Валентин Эмиров тир полкуни фашистрин авиациядин аксина къизгъин женгер тухуз хьана. Абуру бомбардировщикар рекье твазвай душмандин истребителар язавай. Дяведин сифте йикъара Эмирова «Юнкерс» ва «Мессершмитт-109» тергнавай. 1942-йисан мартдиз Кай-Асандин ва Владиславкадин кIаник фашистрин кьушунди гьужумдайла, Эмировал залан хер хьана, ам Керчдин госпиталдиз аватна. Летчикдин къалчах дакIунвай, бязи чкайрал вили-яру лекеяр хьанвай. Газдин гангрена. Духтурриз тади гьалда кIвач атIуз кIанзавай.
— Туьд атIун хъсан я, зегьерламиша, чан аламаз кучуд ая, амма кIвач тур, — тIалабна ада хирургдивай. – Заз лув гуз, фашистрихъ галаз кикIиз кIанзава! КIвач къутармишна. Яваш-яваш хер сагъ хъхьана. Сагъламвал са тIимил мягькем хьайила, Валентин, самолётда аваз, Махачкъаладиз хкана. Госпиталда авайла, адан къвалав диде-буба, мукьва-кьилияр, аял чIаван дустар къвез хьана. Майдин вацра Валентин кIвачел ахкьалтна. Закавказьедин ВВС-рин штаб Тбилисида авай. Махачкъаладай гьаниз хъфена. Эмирован бахтуни гъана. Гьавадин армиядин комиссар адан юлдаш Леонтий Яковенко яз хьана. Гуьруьшмиш хьунал кьведни шад тир.
Ада сейфдай чар акъудна, ам Эмировав вугана. Ана кхьенвай: «Капитан Эмироваз В.А. Евлах шегьерда хьун теклифзава. Ана 926-истребительно-авиационный полкунин командирдин везифаяр кьиле тухуз эгечI». Полкунин комиссарвиле Эмирован женгерин дуст Афанасий Иванов тайинарнавай.
Душман Дагъустандиз мукьва жезвай. Грозныйдин нафтIар кузвай. Кавказдин къенез гьахьиз рехъ тагайбурукай садни 926-истребительный авиаполкунин летчикар, «эмировчияр» хьанай. 1942-йисан 26-августдиз Грозный шегьерда Кеферпатан Кавказдин халкьари митинг тухванай. Адан председателвал Валентин Эмирова авуна. Летчик гьавадин женгинилай гуьгъуьниз атанвай. Ада душмандин самолётни яна гадарнавай. Баркаллу летчикдин рахунри иштиракчийрин фагьум вири чпелди желбнавай. Эмирова жегьилриз лагьана: «Эгер куьне фашистар дагълариз гьахьдайвал авуртIа, куьн аскерар туш! Абурув жуван кIвал тарашиз, диде-буба рекьиз, уьмуьрдин юлдашдин намусдик хуькуьриз туртIа, вун кавказви туш! Эгер на чи инсанрилай кьисас хкьун тавуртIа, фашистар терг тавуртIа, вун кьегьал хва туш. Душман кьейи кавказвидиз баркалла!» Митингдал хьайи рахунар Ватандиз гайи кьин хьиз, адаз вафалу хьунин буржи хьиз, кьабул хьана. Митингдилай гуьгъуьниз Валентина вичин эскадрилья къунши полкунин бомбардировщикар рекье тваз гьерекатдик кутуна.
Къизгъин ягъунар кьиле фена. Душманди кьунвай чкайрал ажалдин пар гадарна, бомбардировщикар чпин базадихъ хквезвай. Гьа и вахтунда цава «Мессершмиттар» пайда хьана, Эмирова душмандин 6 истребителдихъ галаз ягъунар тухузвай. Сад лагьай гьужумда ада душмандин са самолётдай «гум акъудна», ам чилихъди фена. Гьа икI — кьвед лагьайдини. Ахпа Валентинан самолётни къарсурна, адай гум акъатна.
Цавун улакь къутармишиз алахъна ам. Садра ада вичин самолёт къутармишнай. Ам финрихъ галаз хьайи ягъунра кьиле фейи кар тир. Гъилер, кIвачер, чин кана, ам, вич-вичел аламачир гьалда аваз, чпин аэродромдал ацукь хъувунай. И кьегьалвиляй летчикдиз Яру Пайдах орден ганай. ЦIай кьунвай самолет чилихъди физва. Хкадардай вахт я, чин ва гъилер ялавди кузва, парашют михьиз ачух жез агакьнавач. Валентин чилел гьалч жезва, вичиз кIани тир ва вичи хвейи.
…Эмироврин хизандин библиотекада вич са кьадар еке тушир ктаб хуьзва. Ам Дагъустандин баркаллу хциз, авиациядин полкунин командир, Советрин Союздин Игит Валентин Аллагьярович Эмирован уьмуьрдиз ва женгинин кьегьалвилериз талукьарнавайди я. Ам летчик телеф хьайидалай гуьгъуьниз, 1942-йисан октябрдиз, чапна. Ам командиррин, женгерин юлдашрин рикIел хкунрикай ибарат я. Ктабдин тIвар «Лувар квай пагьливан» я. Батальондин комиссар Иванов: «1942-йисан 23-августдиз Валентин вад «Мессершмиттдихъ» галаз гьавадин ягъунриз экъечIна. Абурукай сад яна, амайбур чи бомбардировщикрал ахъайнач. Са шумуд йикъалай ада устадвилелди «Макки-20» ирид истребителдихъ галаз женг тухузва, абурукай сад язава, амайбур чи бомбардировщикрал ахъайзавач. Августдин эхирра, самолётрин десте рекье твадайла, Эмирова душмандин самолёт-разведчик «Рома» яна гадарна. 1942-йисан 10-сентябрдиз В.Эмирова эхиримжи сефер яз фашистрин ругуд истребителдихъ галаз женг тухва. Садак цIай кутуна, кьвед лагьайдайни гум акъудна. Эмирова советрин цав немсерин цIарахрикай хвена, залан хирер хьуникди, вични телеф хьана». Ам Ингушетиядин са хуьруьн сурара гьуьрметар аваз кучукна. 1942-йисан 13-декабрдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди Валентин Аллагьярович Эмироваз Советрин Союздин Игит лагьай тIвар гана. Ам 26 йисан яшда аваз телеф хьана. Кьегьал хва Валентин Эмиров чи рикIера сагъ я.
Шагьбала Шагьбалаев
