Гьар сеферда  Идрис  Шамхаловакай  гаф кватайла суал арадал къвезва: ам вуж тир? Актер тирни, режиссёр тирни, драматург тирни, маарифчи тирни?..

РикIивайни, ам гзаф рекьерай бажарагъ авай кас тир. Лезги театрдин искусствода винидихъ чна тIвар кьур вири хилерай сад лагьайди хьун адан кьисметдиз акъатнай ва ада вич театрдин искусстводин рекье чIехи устад тирди субутни авунай.

И.Шамхаловакай чав лап тIи­мил малу­матар агакьнава, ятIани, гьа авай малуматрин бинедаллаз чун адан уьмуьрдинни яратмишунрин рекьиз вил вегьиз алахъда­.

Идрис Шамхалов 1977-йисуз Ба­куда, Ахцегьай тир нафтIадин мя­денрин фяле Аб­дуразакьан хизанда, дидедиз хьана. Ам Ахцегьа диндин рекьяй чирвилер гузвай мектебда кIелиз эгечIай ада гуьгъуьнай Бакудин патав гвай Сурахани посе­локда тIебии илимар чирдай мектебда чирвилер къачун давамарнай. Мектебда кIел­дай  йисара ам мукьвал-мукьвал Бакудин театрриз физ, анра къалурзавай жуьреба-жуьре тамашайриз килигиз хьанай. Гьа тамашайрин таъсирдалди, ам дидед чIалал эсерар эцигдай театр арадал гъунин фикирдал атанай. Гьавиляй 1905-йисуз Идри­са вичин дустарихъ ва сад хьтин фикиррал­ алай инсанрихъ галаз санал, “Фарукь” тIвар­ алай лезгийрин тешкилатдин куьмекдалди, Европадин жуьредин Лезги театр арадал гъанай ва сифтегьан тамашани Сурахани поселокда къалурнай. Тамашадин тIвар “Буржали”, пьесадин автор ва тамашадин режиссерни Идрис Шамхалов тир.

ХХ асирдин сифте кьилера Бакуда уьмуьрзавай ва ана нафтІадин мяденра кІвалахзавай лезгийрин кьадар, амай миллетрив гекъигайла, гзаф тир. Гьавиляй, лезги чІалал сифтегьан тамашани Бакуда гьазурун ва ам гьана авай чкадин лезгийриз къалурун дуьшуьшдин кар тушир.

Гуьгъуьнлай И.Шамхалова Ахцегьа “Нури-Ахты” (“Ахцегьрин нурар”) тIвар алаз театрдин труппани тешкилнай ва 1906-йисуз гьа труппадин куьмекдалди “Буржали” тамаша Ахцегьани къалурнай.

1920-йисуз, Дагъустанда Советрин гьукумат арадал атайдалай кьулухъ, И. Шамхалов гьукуматдин патай Ахцегьрин советрин театрдин режиссервиле тайин хьанай. Гьа чIавалай ада милли искусстводин рекье мадни чIехи гьевесдалди кIва­­лахун давамарнай ва ам сад-садалай хъсан тамашаяр эцигиз, цIийи пьесаяр кхьиз гатIуннай. Ада эцигай тамашайрикай, иллаки, “Периханум” тамашади машгьурвал къазанмишнай.

И.Шамхаловахъ галаз са девирда уьмуьрай инсанри шагьидвалзавайвал, дра­матургдиз,винидихъ тIвар кьур эсеррилай гъейри, мад “Къафкъаздин дяве”, “Вилик квай йикъара”, “Жегьилвал” ва ма­са пье­саярни авай. Амма абур садни чи де­вир­див агакьнач. Автордин литература­дин ирсиникай чав агакьнавайди анжах са “Периханум” пьеса я. Драматургдин хуьруьнви, журналист Дашдемир Шерифалиева кхьизва: “И.Шамхалован мукьва-кьилийриз алим Гъ.Садыкъиди ганвай распискадай ак­вазвайвал, драматургдин кьуд яцIу дафтарда авай гъилелди кхьенвай эсерар адан хци — Жалил Шамхалова — 1983-йисан 10-но­ябрдиз Дагъустандин гьукуматдин уни­вер­ситетдин Гъилин кхьин­­­рин фондуниз га­на”.

Къейд авун лазим я хьи, а девирда Гъа­либ Садыкъи университетдин Гъилин кхьинрин фондунин заведующий тир. Гьави­­ляй а расписка гьада ганвайди тир. А даф­таррин гуьгъуьнин кьисмет чаз малум туш.

Идрис Шамхалован пуд хци — Абдуразакьа, Жалила ва Шамхала Ватандин ЧIе­хи дяведа иштиракнай. Абурукай анжах са­даз — Жалилаз — сагъ-саламатдиз дяве­дай хтун кьисмет хьана. Абдуразакьни Шамхал­ 1944-йисуз дяведин цIаяра телеф хьанай. Рухвайрин “чІулав” хабар агакьай­ла, 67 йи­са авай И.Шамхалов рикІ пад хьана, кьенай­.

Чна винидихъ къейд авурвал, И.Шамхалован сад лагьай пьеса “Буржали” тир. А пьесадин текст чи девирдив агакьнавач. Яшлу актерри рикIел хкизвайвал, Лез­ги театрдин сегьнедал эцигай вири эсеррин текстер 1990-йисаралди театрда хуьзмай. Амма гуьгъуьнай театрдин архив гьа девирда театрдин кьилевайбуру тергнай. Гьелбетда, а кар чи милли искусстводиз гайи лап чIехи зиян (зарба) хьанай.

“Буржали” пьесадикай алай девирдин кIел­чийриз ва тамашачийриз са малуматни­ авач. Эсердин куьруь мана-метлеб 1994-йи­суз заз РСФСР-дин халкьдин артистка Шемси-Жагьан  Къухмазовади суьгьбетнай: “Са итимди гьамиша вичин па­пал шак гъизва. Эхирни са юкъуз вичин некIедин стха кIвализ атайла, ваха адаз ви­чин гъуьлелай шикаятзава. Стхади адаз лугьузва: къе  йифиз зун куь кIвале акъваз­да. Гъуьл хтайла на лагь: “Я итим, килиг вуж ятIа рак гатазвайди”. Абуру гьакI ийизва. Къецелай итимди гьарайзава: “Я паб, зун я, ви итим я”. Папа ам кIвале тазвач, “им ви кIвал туш” — лу­гьузва. Итим къуншидаллай кавхадин патав физва. Бес зи кIвал им тушни?­ — лагьана, жузазва. Кавхадиз хъел къвезва. Мад ам хъфизва кIвализ. Папан некIе­дин стхади ам гатана, чукурзава. Ам къуншидин кьурал ксузва. Пакамахъ ам винел векьер-кьалар алаз кIвализ хквезва. Папа жузазва: сен­физ вун нихъ галаз­ авай? Абурун арада гьуьжетунар кьиле физва. И ара­да папан не­­кIедин стха къвезва ва ада ам хьайи ва­­къиадин  гъавурда твазва. Гъуьлуь вичи мад папал шак гъидач лагьана, гаф гузва­”.

Сюжетдай аквазвайвал, пьеса лезги фольклордин бинедаллаз кхьенва. Автордиз лезги фольклор, мифология, тарих хъсандиз чизвай ва ада абурукай магьирвилелди хийирни къачузвай. Гьавиляй адан эсерар халкьди гьамиша гзаф хушвилелди кьабулзавай.

И.Шамхалован яратмишунра адан “Периханум” пьесади асас чка кьазва.Лезги театрдин тарихда ва гьакIни чи халкьдин къанажагъдин уьмуьрда ам кьетIен вакъиадиз элкъвенай. Агъадихъ чна пьесадин куьруь мана-метлеб гузва.

Девлетлу Гьажи Саяда гьаждал фидай чIавуз руш Периханум вичин къунши Мине къаридални нуьквер Тапту­гъал тапшурмишзава. Мине къаридиз, и фирсетдикай хийир къачуна, руш девлетлу савдагар Муслимаз пулунихъ гъуьлуьз гуз кIанзава. Амма Периханум рази жезвач. Адакай хъел акатай Мине къариди, рушал буьгьтен вегьизва ва гуя, ада хи­зандал леке гъана, вичин намус хвенач лагьана, фитнеяр ийизва. И фитнеяр адан хизандивни агакьзава ва бубади ам рекьин паталди, рушан стха Муса ра­къурзава. Мусади руш тамуз тухвана, гапурдалди яна, адал хирер ийизва ва ам кьенвайди хьиз хьана, гьана туна вич хъфизва. И чIавуз вичин нуькверрихъ га­лаз гъуьрчез акъатнавай Алихандиз хер хьанвай руш аквазва ва ада ам нуькверрив вичин кIвализ тухуз тазва. Руш са­гъариз туна, хан адал эвленмиш жезва. Абуруз кьве аялни жезва. Арадилай цIуд йис алатзава. Ватандихъ къарихвили Пе­риханумаз динжвал гузвач. Ада вич ва­тандиз тухун патал Алихандиз минетзава. Алихан машгъул тирвиляй, ада ам тухун везир Агьмедан хиве твазва. Рекье везир Агьмедаз Периханум гъилиз къа­чуз кIан жезва ва и кар кьилиз акъат тийиз акурла, ада дишегьлидин кьве аялни тукIвазва. Периханума вичин гъил атIана, ивидалди Алихандиз чар кхьизва. А чар Алихандив­ агакьзава. Тамашадин эхирдай Периханум вичин хизандин вилик уьзягъдаказ экъечIзава ва ада Мине къарини везир Агьмед беябурзава.

Халкьдин махунин бинедаллаз кхьенвай “Периханум” пьесани яргъал йисара Лезги театрдин репертуарда хьанай.Ам агъзур сефердилай гзаф лезги сегьнедилай къалурнай ва гьар сефердани аншлагдалди кьиле фенай. Кьилин игит тир Перихануман роль тамашада чара-чара йисара РСФСР-дин халкьдин артисткаяр тир Рагьимат Гьажиевади ва Шемси-Жагьан Къухмазовади, Дагъустандин халкьдин артистка Дурия Рагьимовади, Да­гъус­тандин лайихлу артистка Света Асланбеговади тамамарнай. Эхиримжи сеферда Лезги театрди ам 2012-йисуз сегьнедал эцигнай ва а чIавуз тамашада Перихануман роль Дагъустандин халкьдин артистка Фаризат Зейналовади тамамарнай. Фаризатан Периханумни тамашачийри гзаф хушдиз кьабулнай.

“Периханум” тамашада И.Шамхалова Али-Чубанан роль тамамарнай. Гьайиф хьи, актерди хьиз, ада тамамарай ролар вири чаз малум туш.

Режиссерди хьиз, И.Шамхалова, вичин пьесайрилай гъейри, цIудралди маса авторрин пьесаярни сегьнедал эцигнай. Абуруз мисал яз,немсерин драматургиядай Фридрих Шиллеран “Къачагъар”,  туьркве­рин драматургиядай Шемседдин Самидин “Чатухъан Гаве”, Намик Камалан “Бахтсуз велед”,азербайжанвийрин драматургиядай Мирзе Фетали Ахундован “Гьажи Къара”, Нариман Нариманован “Надир-шагь”, “Авамвал”,Жефер Жаббарлыдин “Севиль”, “Алмас”, “1905-йис”, гуржийрин драматургиядай Георгий Мдиванидин “Ватан”, лезги драматургиядай Гьажибег Гьажибегован “Адетрин къармахра”, Азиз Гьамидо­ван “Мегьридин шеле”, Аскар Сарыджадин “1823-йис”, “Пак Муъминат” ва маса пьеса­яр къалуриз жеда. А эсеррин тек са тIвара­ри режиссёрдин алакьунрин чIехивал къалурзава.

* * *

Лезги театр вилик тухунин карда Идрис Шамхалован роль гзаф чIехиди хьана.Ада вичин вири къуват, гуж милли театр­­­ вилик тухунин кардиз бахшна, хайи халкь­дин искусствода вичин гаф лагьана­, гел туна.

И.Шамхалов гьамиша чи рикIел алазва ва инлай кьулухъни аламукьда. Лезги искусстводин тарихда ада, хайи халкьдин­ руьгьдин хазина девлетлу авур са касди хьиз, мягь­­кем чка кьунва. Хайи макан тир Ахцегьа халкьдин театр адан тIва­рунихъ янава. ГьакI­ни ада вичин уьмуьр кьиле тухвай кIвалин цлал гранитдин мемориальный кьул алкIур­нава.

Хайи халкьдиз ва Ватандиз къуллугъ авур ксар са чIавузни рекьидач. Идрис Шам­халовни гьахьтин баркаллу рухвайрикай сад я. Ам гьамиша сагъ яз амукьда!­

Азиз Мирзебегов,
филологиядин илимрин кандидат