(Интербригададин командирдихъ галаз суьгьбет)

Дагъустандин чилелай террористринни диндин экстремистрин международный кIере­тIар чукурайдалай инихъ 20 йис алатайла, а четин макъамда гъиле яракь кьуна душмандин хуруз экъечIай, халкьдин ополченидин кьиле акъвазай ксари къе вуч лугьуз­ва­тIа, чеб гьикI гьиссзаватIа, гьикI рикIел хкиз­ватIа а вакъиаяр?..

Чун Дагъустандин халкьдин ополченидин — Интербригададин командир, а чIаван ми­лициядин полковник, гила генерал-майор, къурушви кьегьал хва  Шамил  Загьрабович  Аслановахъ  галаз гуьруьшмиш хьана, чна адавай а йикъар рикIел хкун тIалабна.

Куьруь таржумагьал.

Шамил Загьрабович 1941-йисуз Докъузпара райондин Къурушрин хуьре лежбердин хизанда хана. Шамилан буба Асланов Загьраба Ватандин ЧIехи дяведа эвелдилай эхирдалди иштиракна, фронтдай ам II группадин инвалид яз хтана. Загьрабахъни Зулужадихъ 8 хвани са руш хьана, вирида хизанар кутуна, динж яз, яшамиш хьана.

Шамилаз и хизандин дердияр аял чIа­­валай акуна. ЯтIани ада хъсандиз кIел­­на. Дагъустандин механический техникум акьал­тIарна, “Дагдизель” ва маса заводра кIвалахна. Аскервиле къул­лугъна. 1972-йисуз жегьил офицер законар хуьдай органриз гьахьна. Инай ам СССР-дин МВД-дин академиядиз кIелиз ракъурна.

Эксперт-криминалиствилин ва юрист-правоведвилин пешеяр чирайдалай кьулухъ Ш.Асланова чи республикадин законар хуьдай органра къуллугъна. Полковникдин чинда аваз ам отставкадиз экъечIна.

1998-йисалай ада Махачкъала шегьердин администрацияда административно-правовой управленидиз регьбервал гузвай…

* * *

— Басаеванни Хаттабан гъилибанри гьужумайла, чи республика акьалтIай четин гьалара гьатайди квез чида. Чи конституционный къурулуш терг авуна, исламдин республика, вични Чечнядиз муьтIуьгъ яз, тешкилун ва Россиядикай хкечIун патал бандитри акьалтIай чIулав къуватар кардик кутунвай.

ЦIумада, Ботлих районра гьа са йикъан къене са шумуд хуьр къачунвай. Душмандихъ, Ботлих, Буйнакск къачуна, Махачкъаладал вегьинин ниятар авай. Чуьнуьхна вучда, са бязи ксарин ийир-тийир квахьнавай. Гьа ихьтин шартIара Махачкъаладин а чIаван  мэр Саид Жапаровича вичин акьалтIай фагьумлувал ва викIегьвал къалурнай. 9-августдин йифиз ада чи шегьердин вири къуллугърин ва карханайринни идарайрин чIехибур санал кIватIна ва Махачкъала хуьдайбурун гуьгьуьллу бригада — ополчение тешкилунин теклиф ганай. Идалай вилик ам и теклиф гваз телевиденидайни раханвай.

9-августдин йифиз эвер гайи совещанидал зун ополченидин командирвиле тайинарна. 10-августдиз В.И.Ленинан тIварунихъ галай майдандал меркездин самооборонадин ва интернациональный бригададин сад лагьай дестеяр жергеда акъвазна. Инсанри гуьгьуьллувилелди чпин къаст къалурна. 350 кас са шумуд автобусда аваз Ботлихдиз, бое­викрихъ галаз женг чIугваз, фена.

Йифен 11-даз чун чкадив агакьна. Ана къати марф къвазвай. Райондин центр дяведикай катзавай инсанрай ацIанвай. Чи бригада атанвайдакай хабар хьайивалди, ина чIехи митинг кьиле фена. Руьгьдай аватнавай­бурук руьгь ахкатна, самооборонадин  дестеяр арадал гъиз башламишна. Кьиле райондин прокурор Къурбанов Мегьамед-Шапи акъвазна.

• Куьрелди, куь бригадади неинки басаевчийриз чпин чIулав ниятар кьилиз акъуддай мумкинвал ганач, вири Дагъустан акси женгиниз кIвачел къарагъарна… ГьакI лугьуз кIанзавани?

— Гьар гьи дяве къачуртIани, адан кьилин игит халкь я. Халкьди вич гьикI кьиле тухвай­тIа, нетижаярни гьадалай аслу жезва. Гьелбетда, халкь  тешкилна кIанда. Басаевчийри авур фикирни гьам я. “Диндин стхаяр” — да­гъустанвияр чпин гуьгъуьниз къведа лагьана. Амма дагъустанвийри чпин гьакъикъи къили­хар: садвал, тупламишвал, уяхвал къа­лур­на. Идалайни алава, чаз Россиядилай гъейри маса чIехи Ватан авачирди, чи кьисметар виш йисара сад хьанвайди, инлай кьулухъни гьакI жедайди субутна.

• АкI хьайила, Дагъустанди Россиядин битаввални хвена лагьайтIа жезва ман?

— Дагъустан Россиядикай хкудуник экстремистри еке умудар кутазвайди виридаз малум я. СССР чукIурайдалай кьулухъ Да­гъустан Россиядин кьиблепатан сергьятдал ва Каспий гьуьлел лап важиблу портар авай региондиз элкъвенва. Гьелбетда, Дагъустан Россиядикай хкечIайтIа, Кеферпатан Кавказдин амай республикайри чпи чеб гьикI тухуда­тIа, лугьун четин я. СССР чкIайди хьиз, Рос­­сияни чукIун мумкин я. Амма и карди хийир­ низ­ гудатIа, гьадакайни фикирна кIанда.

• Авайвал лагь, Ботлих, ЦIумада районра чкадин са бязи агьалийри басаевчияр, стхаяр хьиз, кьабулна лугьун дуьз гафар яни?

— Чеб гъавурда авачир са бязибуруз, гьелбетда, атанвай “исламдин стхайрин” эхиримжи къаст  вуч ятIа чизвачир. Са бязи мискIин­рин кьилерини чеб намуслувилелди тухванач. Лап ачухдаказ экстремистрин жергейра къуллугъайбурни хьаначни?.. Амма чIехи пай агьалийри душмандиз рей ганач. Им игитвилелди телеф хьайи Ансалта хуьруьнви Гьажимурад хьтин рухвайрин кьегьалвилини субутзава.

Идалайни гъейри, чкадин агьалийри чун еке ашкъидалди, чеб хуьз атанвай умудлу даяхар хьиз кьабулна. Ингье мисаларни. Чав гвай 12 автобусдикай рекье 6 чIур хьана. Абур вири бес а рекьера туькIуьр хъувуначни? Бензин бес жезвачир. Бензинни чна гьа рекьера жагъурначни?.. Чкадал фейилани, сенгеррал, постарал алайбуру чпин сенгерар хуьзвайла, амайбуру ял язавай. И шартIар чаз гьа чкадин агьалийри гана.

Мадни лугьун, чаз чкадин рекьер хъсандиз чизвачир. Колоннадин кьиле  аваз Ботлихдиз кьван чаз рехъ чкадин агьали, ДГТУ-дин проректор Азаев Наби Гьажимегьамедовича къалурна. Хейлин рекьер, чун къвезвайди чиз, душмандин жасусри кIевирнавай. Чкадин агьалийрин куьмек тахьанайтIа, чи рекьер алудунни мумкин тир.

• Куьне гьакьван гзаф чкаяр гуьзчивилик кутунвайни?

— Чна Ботлих райондай патарив гвай пуд райондиз физвай важиблу рекьер вири чи гуьзчивилик кутуна. Яни душмандиз Ахвах, ЦIу­мада, Гергебил районриз фидай мумкинвал тунач. Вири хуьрера чи патрулар эцигна. Федеральный къуватрин далу пад мягькемарна.

• Душмандихъ галаз куь ачух ягъунар хьанани?

— Чун авайди адетдин дяве тушир. Душмандин снайперри, дагъларин ккIара чуьнуьх хьана, датIана чун лишандик кутунвай. Юкъуз­ са кьадардин яргъаз катайтIани, йифиз абур мад виликди хквезвай. Чнани, гьелбетда, абур чи лишандик кутунвай. Агъа ва Вини Го­добери лугьудай хуьрер боевикрикай азад ийидай женгиниз чун гьа Ботлихдив агакьай юкъуз рекье гьатна. Амма чалай вилик чи де­­­сантникарни спецназдин дестеяр квай. Чун агакьдалди абуру душмандин кар акунвай. Чна чи десантникрин чка хкьаз, абур мадни вилик физвай. Душмандиз фир-тефир чка сал хьана. Хаттабани Басаева гузвай бязи  буйругъар рациядай чнани кьазвай. “Ополчение атанва, аниз гьахьмир!” лугьуз, эвер гузвай абуру. Миарсу тIвар алай хуьр икI хвенай чна.

• Яни чи ополчениди, къуватра дегишвал турди хьиз, инсанрин фикиррани дегишвал туна. ГьакI тушни?

— Бес гьикI! Инсанрин психология дегиш хьана. Душманрихъ инсаф тежерди, абурукай садрани дустар хкат тийидайди аннамишна.

• Акьван яргъал мензилра куьне ала­къа гьикI хуьзвай?

— Сифтедай алакъа хуьз са акьван регьят хьаначтIани, ахпа лап мягькем алакъа таъми­нарна. Чи вири къуватрин гьерекатар сад ийиз­вай оперативный штаб кардик квай. Адан кьиле генерал-лейтенант В.Булгаков акъвазнавай. Дагъустандин патай адан замвиле С.Н. Оленченкоди къуллугъзавай. Вири командаяр, тапшуругъар абуру идара ийизвай. Та­хьайтIа, вуж гьинал алатIа, кьил акъатдачир. Ополченидин векилар я лугьуз, душмандин жасусарни тIимил гьалтзавачир. Шак физвай вири ксар талукь тирвал ахтармишзавай…

• Вири шумуд юкъуз куьн ана хьана?

— 10-августдилай 17-августдалди. Ахпа чаз­ ­малумарна хьи, ополчениди вичин ве­­зифа­яр тамамвилелди кьилиз акъуднава, гила Ма­хачкъаладиз, адетдин къуллугъдал хъфей­­тIани жеда.

И чIавуз гьакъикъатдани чи вири районра, шегьерра, хуьрера, гьатта кIвалерин гьаятрани  самооборонадин дестеяр кардик акатнавай. Вири Дагъустан кIвачел къарагънавай.­

• А вакъиаяр кьиле фена 20 йис алатнава. Абурукай хкатзавай нетижаяр — тарсар гьихьтинбур я?

— Вакъиаяр хьана алатнава, амма абурун тарсар рикIелай алудна виже къведач. Сад лагьайди, экстремизмдиз, вагьабизмдиз рехъ гана виже къведач. Чи садвилиз, Россиядин ва Дагъустандин халкьарин стхавилиз кьецI ядай мумкинвал тагун.

Кьвед лагьайди, вири районра, иллаки сергьятдал алай чи лезги районра, Рутулай Приморскдиз агакьдалди (Мегьарамдхуьруьн район), самооборонадин дестеяр тешкилун, дяведин ва я маса чIуру гьалар арадал атайтIа, инсанри чпи чеб гьикI кьиле тухун лазим ятIа чирна кIанзава. Гьа 20 йис виликни гьакI тир, гилани гьакI я. Чун сергьят­дал ала, чи уяхвални артух жен.

Пуд лагьайди, чи жегьилар аскервиле къуллугъ авун патал гьеле школада амаз гьа­­­зурунин кIвалахдив лап кIевелай эгечIун ла­зим я. Физкультура ва спорт вилик тухвана­ ­кIан­­да. Душманар садрани ксанвайди туш. Абу­­­ру вуч ийизватIа, гьихьтин планар туь­кIуьр­­­за­ватIа, чаз чизвач. Чахъ чи планар хьун лазим я. Чун хуьдай планар ва къуватар. Им за гзаф сеферра лагьай гафар я. Гилани тикрарзава…

Кьуд лагьайди, чи вири важиблу объектар: рекьер, муькъвер, карханаяр махсусдаказ­ хуьн, чи вири хуьрерихъ галаз хъсан ала­къа тайинарун чарасуз я. Гилан шартIара ала­къа авачир чка гъиляй, виляй вегьенвайди яз гьисабна кIанда. Вири инал чун раханвай крарин кьиле хуьрерин ва районрин администрацияр акъвазун лазим я. Самооборона, гражданвилин оборона — ибур гьакIан гафар яз амач.

• Махачкъаладиз хтайла, куьн гьикI кьабулна?

— Лап хъсандиз! Республикадин Госсоветда, Халкьдин Собранида, Гьукуматда чи тарифнай. Махачкъаладин мэр Саид Жапарович Амирова иллаки еке разивал къалурнай.

• Къурушвийри куьн тебрикначни?

— “Къуруш” кафеда еке межлис къурмишна. Ополченидик кваз женгера иштиракай 20 кас лезги рухвайриз государстводин чIехи наградаяр ганай. И рухваяр саки вирибур и межлисдиз атанвай. Аферин “Къуруш” кафедин директор, зи бажарагълу хуьруьнви Азаев Жабираз ва адаз куьмекар гайи вири активистриз!..

• Государстводи куь викIегьвилиз гьихьтин къимет гана?

— Квез чида, а чIавуз (1999-йисан 27-август) чи республикадиз вич анжах тайинарнавай жегьил премьер, гила РФ-дин Президент Владимир Путин атанай. И кардикди гьам чи яракьлу къуватрин, гьам къанун-къайда хуьдай органрин, гьам халкьдин ополченидин векилриз чир хьанай хьи, чахъ мягькем далу — чи государстводин руководство гала. Владимир Путина Ботлихда халкьдин вилик лагьай гафар тарихда гьатнава. Гъалибвилин сагълугъдай бокал хкажун теклифайла, ада лагьанай: “Чна бокалар хъвада, гьар гьикI хьайитIани хъвада, дустар. Анжах а кар чна Дагъустан тамамвилелди азад авурдалай кьулухъ ийида…”

А кар чна 2000-йисуз Москвада, Кремлдин залда, РФ-дин Президент В.Путина чун, Да­гъустандин гъалибчийрин векилар, кьабулай мярекатда авунай. Президентдин указдалди чи са жерге кьегьал рухвайривни руша­рив чеб лайихлу хьайи наградаяр вахканай.

Интербригададин командирдиз  ВикIегь­вилин орден  ганай…

• Куьрелди, им Дагъустандин гьакъикъи патриотри чеб вужар ятIа чирай, дагъустанвийри санлай чпин азадвилин ва садалайни аслу тахьунин къаст къалурай, Ва­тан ва виждан хуьн патал чандилайни гъил къачуз гьазур тирди субутай вакъиа хьана.

— Гьахъ я. Дагъустан ва дагъустанвияр чIехи Россиядин сад тир хизандивай къакъу­диз тежерди дуньядиз чир хьана. ЧIехи шаир Расул Гьамзатова гьа чIавуз лагьанай: “Урусатдик чун хушуналди экечIна, гужуналди къакъудиз жедач!”

Им я, заз чиз, а вакъиайрин кьилин нетижа. Къвезмай несилризни им тарс ва кутугай насигьат я…

Мердали Жалилов