Чи гуьзел Самур вацIун сирлу дереди зун гьам зегьем чIавуз, гьам марф къвадайла, гьам дагъларин тик гуьнейрик живеди, ракъинин нурар галукьайла, багьа къашари хьиз, рапрапардайла, вичел чIугвазва, ялзава. Такабурлу дагълариз мугьман хьайи гьар сеферда, зи гьиссериз, гуьгьуьлриз еке сувар я. Дагъларин хуьрер вуч я бес! Къадим тарих, берекат авай анра инсанар чпиз хас тир кьетIен къанунралди, мергьяматлувилин, инсанвилин адетралди яшамиш жезва.
Абурукай сад тир Ахцегь райондин Хинерин хуьр заз дагъдин этегдик ккIанвай, датIана Самурдин авазрин лай-лайрик квай къушарин муг хьиз жеда. Ана агьалийрин уьмуьр тIебиатдин къужахда кьиле физва. И хуьряй зурба, машгьур ксар гзаф акъатнава: игитар, алимар, шаирар, педагогар, духтурар, эцигунардайбур ва икI мадни. Амма къенин зи суьгьбет адетдин са инсандикай, чубандикай я — Агъабалаев Агъабала Агъабалаевичакай.
Агъабала эсил-несилни хипехъанар тир чубандин хизанда дидедиз хьана. Дагъларин мишекъат, атIугъай тIебиатди гададин кьисметдиз гъам-хажалат гъана — буба дагълара телеф хьана. Ам кьейи пуд вацралай дуьньядал атай хцел гьа бубадин тIвар эхцигнай — Агъабала. Им 1911-йис тир. Жегьилзамаз хендеда хьайи диде Беневша вичиз авайни-авачир са хва къутармишун, хуьн патал кьуд веледдин текдиз амай бубадиз гъуьлуьз хъфиниз мажбур хьанай.
Дагъларин къанунралди, яшар пуд йисалай алатнани, — гада аял туш, ам чубан я. ИкI, Агъабаладини вичин бубадин четин пеше давамарзава: суьруь чуьлдиз — чIуруз гьализ, лапагар вагьшийрикай хуьз (ва икI мад) чирзава. Сифтедай адал кьве гьерни са дана ихтибарзава. ГъвечIи чубанди йикъалай-къуз вичин кар чирзава, терекмавилин сирерай кьил акъудзава. Гатуз ам гурлу Самурдин къайи цера эхъвезва, беден лигимарзава. ХъуьтIуьз лагьайтIа, мукъаят я — суьруь жанавуррикай хуьзва. ИкI, Агъабаладин аял вахтар дагъларин такабурлу кукIушрихъ, кавалар галчукнавай гьа кукIушриз ухшар чубанрихъ галаз дуствиле акъатзава. АтIугъай тIебиатдин шартIара, зегьметда чIехи жезвай гададик неинки викIегьвал, зирингвал, жуьрэтлувал, къуват акатзавай, ада гьакIни дагъвийриз хас тир акьул-камал, гележег аквадай хьтин фагьумлувал, кьатIунун, зигьин вичик кужумзавай, яни адак халис итимвилин ерияр акатзавай.
Гзаф аялар авай цIийи хизандин кьиливай Агъабаладиз, ам, яшариз килигайла, фагьум, кьатIунар авай гада яз чIехи жезвайтIани, образование къачунин карда куьмекиз хьаначир. Девирни атIугъайди, каш-мекь, зиллет авайди, регьимсузди, инкъилабдин дегишвилеринди тир. Жаванди вири манийвилер, четинвилер текдиз вичи, акIаж тахьана, уьтквемдаказ алудзава.
Адан умудрин маякар анжах кьакьан дагълар тир – вири крара гьабур адаз чешне яз аквазвай. ГьикI хьи, михьивилел, такабурлувилел гьалтайла, абурув къведайди авач, кьакьанвили гьейранарзава, чпихъди ялзава. Дурумлу чалишмишвилери, тайин мурадрихъ элкъуьрнавай гьар йикъан зегьметди Агъабаладиз аялвиляй экъечIдай, жаванвилин йисар кьулухъ туна, гьасятда жегьилвилиз гьахьдай мумкинвал гана. ИкI, са куьруь вахтунда ам хуьре вирида гьуьрметзавай машгьур, викIегь чубандиз элкъвена. Колхозда чубанрин бригададани адал лап жавабдар тапшуругъар ихтибарзавай.
Хинерин хуьре 300 кIвал (майишат) авай. Ина Агъабала гъвечIи-чIехи виридаз лап хъсандиз чидай. Намуслу зегьметкешдиз райондин кьиле авайбуруни виниз тир къимет гузвай. Абуруз адан регьбердиз хас тир тешкилатчивилин алакьунар, ерияр такуна амукьзавачир. ИкI, кIвенкIвечи жегьил чубандиз партиядин жергейриз гьахьун теклифзава. Амма, ада вичи жаваб гайивал, Агъабаладин партияни, идеологияни хайи дагълар яз амукьзава. Партиядиз сифте кьил ва эхирни ава, амма дагълар эбеди, мидаим я. ИкI лагьана, дагъларин хва кабинетдай экъечIнай. Гьакьван ам аяндар тир, на лугьуди, касдиз гьеле гьа чIавуз гележег гуьзгуьдай хьиз аквазвай…
Свас гъидай вахт хьанвай, вичел темягь фидай хьтин чам хуьре виридан вилик квай: юкьван буйдин, иер кIалубар, вили вилер авай уьтквем жегьил. Адал гзаф рушарин вил алай. Амма Агъабалади виридакай шумал буйдин гуьзел Балы хкяна. Хизанда сад-садан гуьгъуьналлаз аялар хьана.
Агъабаладин уьмуьрдин асул принципар намуслу зегьмет, тIебиатдихъ, дагъларихъ галаз санал хьун, багъри чил, дагълар, жуван аялар, хуьруьнвияр кIан хьун тир.
Агъабалади ругуд хциз образование гана. Абур ва гьакIни пуд руш уьмуьрдин дуьз рекье туна. Ингье абур, Агъабаладинни Балыдин туькIвей, гьуьрметлу хизанда чIехи хьайи веледар: Имамеддин, Къафар, Эльдигар, Ильмеддин, Фехреддин, Жалалуддин, рушар Нобер, Нигер, Назханум. Имамеддинни Эльдигар Хинерин хуьре сифте алимар я. Диде-бубади чпин веледар жуван халкьдин, халис дагъвийрин къадим, дуьзгуьн адетрин руьгьдаллаз тербияламишна. Абуруз туькIвей образование гун патал Агъабалади 1957-йисуз Шекида кIвал эцигна. Эхь, камаллу дагъвидин машгьурвал Шекидив кьван агакьна. Ада зегьметдал гзаф рикI хьуналди шекивиярни гьейранарна. ТIебиатди вичи регьимлу, жумарт кас яз майдандиз акъуднавай дагъвиди гзаф инсанриз куьмекар гуз хьана.
Чидайбуру ихьтин са кардикайни рикIел хкизва. Шекида Агъабалади цинк янавай ракьар маса къачузва, хва Имамеддинан куьмекни галаз, ирид балкIандал эцигна, еке четинвилералди, клубдин къавуз ягъун патал, Хинез хкизва. Са балкIан рекье гьатта кьинни авуна. Эхь, авур хъсан крар я амукьзавайди – клубдин ракь янавай къаву, цIийида хьиз, къени ракъинал рапрап гузва. Хуьруьз фронтдай, хурудал Къизилдин гъетре нур гуз, Советрин Союздин Игит Гьасрет Алиев хтайлани, вири хуьруьнвияр вичин кIвализ кIватIна, еке къунагълух, шад мярекат тешкилайдини Агъабала Агъабалаевич тир.
Адан мергьяматлувилин крарикай партиядин ЦК-диз кхьей, чкадин прокурорвилин органри, ахьтин харжияр гьинай къвезвайди ятIа лугьуз, ахтармишунар авур дуьшуьшарни хьайиди я. Агъабалади неинки колхоздин суьруь хуьзвай, газетра кхьиз хьайивал, адахъ вичин лапагарни авай. Жуьреба-жуьре рекьериз харжияр вичин хсуси такьатрикай серфзавай. Юкъуз-йифиз алахъзавай, зегьмет чIугвазвай касди.
Зун Агъабала халудихъ галаз Шекида адан кIвалени гуьруьшмиш хьана. Къе хьиз рикIел алама, чна, самовардай чай хъваз-хъваз, яргъалди суьгьбетарнай. Фагьумлу вилери тестикьарзавай хьи, буба фад рагьметдиз фена, ам етим хьана. Амма къе чIехи хизандин кьил я. Вичин веледриз акьул, тербия гузва, абур зегьметдал рикI алаз, чIехи-гъвечIидаз гьуьрмет ийиз, игьтияж авай касдиз куьмекдин гъил яргъи ийиз вердишарзава. Чун адан хтулрин мехъеррик, гьакIни ам Дербентдин больницада авайлани, гуьруьшмиш хьанай. Гьар гьи чIавуз, хьайитIани, ам вири инсанрив гьуьрмет авуналди эгечIдай, абурун фикирар вилерайни, яргъайни кIелдай.
Инсандин яшар — Худадилай, адан тIварцIин яшар, машгьурвал лагьайтIа, инсандилай вичелай аслу я. ТIвар эбеди тир камаллу дагъви Агъабала халуди вичин уьмуьрда гзаф крар, хъсанвилер авуна.
Агъабала Агъабалаев и дуьньяда лайихлудаказ яшамиш хьана. Ам халис дагъви, чина нур-берекат авай халис инсан, адетдин чубан итим тир. Ам регьимлувилин, мергьяматлувилин, гуьзелвилин, инсанвилин къанунралди яшамиш хьана. Несилриз баркаллу тIвар туна. Эхь, амукьзавайди хъсан крарни тIвар я. ЧIехи дагъви Самурдин дере, такабурлу дагълар туна фена. Ам къекъвей рекьер, жигъирар, адан шаламар хкIур шимедин кIусар къе гзафбуруз багьа я. Инсанрин рикIел адан крар, хуш, милли хъвер, ачух чин, вили цав хьтин вили вилер алама.
Агъабала Агъабалеваз за жуван поэма бахшнава.
Бикеханум Алибегова
(КьатI ама).
