Сутаев  Мегьарам  Сутаевич  (1881-1965). Вичин вахтунда ам  Самур дереда лап нуфузлу ва карчи ксарикай сад хьана. Бакуда инкъилабчи фяле, Ахцегь районда дигидай цин къаналрин гегьенш къурулуш туь­кIуь­руник кьил кутур, вичин регьбервилик кваз 1939-1940-йисарин декабрь-январь варцара жемятдин мел-бигердин къайдада (Кьиблепатан Дагъустандин районрин колхозрайни фялейрин махсус дестеяр куьмекдиз рекье тунай) “Ахцегь-Кьакар” къанал туь­кIуьрай и уьтквем пешекар  къени инсанрин рикIел алама, адаз рагьмет гъизва.

И мукьвара чун адан тIвар эхцигнавай хтул Сутаев Мегьарамахъ галаз гуьруьшмиш хьайила, ада заз баркаллу чIехи бубади вичин гъилералди кхьена, машинкадал элянавай са чар (2-пай галамачир и чар гила Ахцегьрин край чирдай музейдин экспонат я) къалурна. Вахтуни хъипи авунвай и чарчи иесидин инсанвилинни карчивилин лайихлувилерин гьакъиндай шагьидвалзавайвиляй чна агъадихъ ам куь фикирдиз гъизва.

“1896-1919-йисара Бакуда нафтIадин мяденрин фяле яз, зун гьана пролетариат­дин гьерекатрин активный иштиракчи хьана: вири ихтиярар гъилевай пачагьлугъдин аксина фялейрин забастовкаяр кьиле тухвана, Мукьтадир Айдинбегован, рутулви Гъани Эминован регьбервилик кваз Баку­дин большевикрин чинебан парттешкилатдин тапшуругъар тамамарна… Яша­йиш­дин гьалар себеб яз, 1919-йисуз зун хайи Ах­­цегьрин хуьруьз ахкъатна. 1919-1925-йи­сара райондин гьар жуьре идарайрани карханайра ва 1925-1958-йисара датIана диги­дай цин майишатдин управленидин къурулушда зегьмет чIугуна. Сиф­те 12 йи­суз­ — ин­женер-техниквиле ва 21 йисуз — начальниквиле. И девирда техникадин рекьяй жуван регьбервилик кваз Ахцегь, Докъуз­пара ва Рутул районра цин майишатдин са жерге имаратар эцигна, кардик кутуна. Гьабурукай яз, “Ахцегь-гуь­не”, “Ахцегь-къуза” къа­­­налрин ва Агъа­сиеван тIва­рунихъ галай­ колхоздин къаналрин къурулушдин (умуми яргъивал — 19 км), санлай 8,9 километрдин яр­гъивал алай 6 трубопроводдин, вацIун къе­­рехар мягькемарунин 320 кубометр бан­дар ягъунин тIварар кьаз жеда. Докъузпара районда майишатдин къенепатан 3 къанал (яргъивал 21,6 км), 7 водопровод (10,7 км) ва Рутул районда 17 километрдин­ яргъивал аваз майишатдин къенепатан 4 къанал ва 600 метр алай водопровод кардик кутуна.

Гьар йисан гатфариз дагълара живер цIраз ва къати марфар къваз арадал къвезвай тIебиатдин бедбахтвилер алудунихъ галаз санал чна датIана пуд райондин магистральный ва майишатдин къенепатан къаналарни цин имаратар реконструкция хъийизвай. Анжах гьакI таъминариз жезвай чавай йис-йисандавай артух жезвай багъманчивилин, саларбанвилин ва тварцин магьсулрин майданар патал дигидай цин игьтияжар.

Ватандин ЧIехи дяведин девирда за, зегьметдин фронтдин иштиракчи яз, контролёр-десятниквилин везифаярни тамамарна. Суварин, базардин йикъар талгьана­, галатун тийижиз, дуьз 33 йисуз про­из­­вод­ст­водин гьа са къурулушда кIва­лах­на. Ком­партиядини Совет Гьукуматди зи зегьметар са шумудра ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин гьуьрметдин грамотайралдини “Хуьруьн майишатдин отличник” лишандалди, “Баркаллу зегьметдай”, “Ватандин ЧIехи дяведин 1941-1945-йисарин баркаллу зегьметдай” медалралдини къиметлу пишкешралди къейдна…”

— Ахцегь, Докъузпара ва Рутул районрин хуьрерин агъсакъалрин сиверай заз жуван чIехи бубадин тIварцIихъ лугьузвай лайихлу келимаяр ван хьайила, гьадан гьуьрметдай захъ галаз хуш рафтарвилер авурла, рикI дамахдин гьиссерив ацIуда. Гьелбетда, а гьуьр­метдиз, чIехи бубадин баркаллу крариз вафалу жез алахъзава зун. Месела, Мегьарам бу­бадин тIвар эбеди авунин мураддалди 2010-йисуз чна магьледин собранидал адан кIвачихъ Ахцегьрин гуьне патан са куьче ягъунин меслят хьана ва и жигьетдай анал рейсадвилелди кьабулай къарар Ахцегьрин хуьруьн ва райондин собранийризни рекье тунай. Райондин регьберди и кардин тереф хвена, адан тIвар эбеди авунай пара кьадар сагърай, — лугьуз, рикIел хкизва жегьил итим, баркаллу чIехи бубадин тIвар-кар хуьзвай хтул Мегьарам Сутаева.

Вичин вири уьмуьр, къуватар хайи халкьдин къуллугъда эцигай Мегьарам Сутаеван ши­кил-къамат тамамди хьун патал чна ам  му­кьувай чидай касдихъ галазни суьгьбетарна.

Ханагъа Мегьарамовна Эскендерова (Сутаева), чи игитдин хайи руш, 50 йисан тежриба авай муаллим, РФ-дин просвещенидин отличник:

— Зи рагьметлу буба чешнелу чIехи хизан­дин кьил ва вичин девирдин зурба техник-инженер тир. Дагълух чилер дигидай цик кутунин­ бажарагъдин рекьяй адав агакьдай хьтин кьвед лагьай пешекар Самур дереда мад авачир. Вичин чирвилер ада Бакуда маш­гьур промышленник Нобелан нафтIадин мяденрин­ уп­равляющий, инженер Форцманавай къачуна. Гьа макъамда чи чIехи буба Сутай вичин хи­зан­ни галаз Бакуда яшамиш жезвай. Хизандин­ дуст хьанвай Форцмана вичин хцихъ галаз са­нал (са классда кIелзавай та­яр-туьшер ва къун­­шияр тир гадаяр мектебдилай кьулухъни па­ра вахтара санал жедай) зигьинлу Мегьара­мазни  вичин рекьяй тарсар гудай. Гьатта гуьгъуьнлай вичин хцихъ галаз Германияда кIе­лун давамарунни теклифзавай дагъви гададиз, амма бубади ихтияр ганач. “Мад гьич санани кIел тахвуртIани, цин къаналар туь­кIуьр­дай пешекар яз, вав ви се­нят — фу гва”, — ла­гь­а­­най адаз инкъилабдин ка­кахьай макъам­да, Бакудай хъфидайла, немс инженерди. Авай чирвилерал рази тахьана, гуьгъуьнлай Мегьарама Буйнакскдин техникумни куьтягьна.

Ахцегьрин мектебда 5-класс акьалтIарай зун бубади Огни шегьердин дагъви рушарин интернатдик кутунай. РикIел алама, “Шасенем, заз ина акъваздай вахт авач. Ма, и зи рушан, ам тербиялу аял я, рабатвал ая” лагьана, буба хъфенай. Интернатда адаз, захъ галаз Ахцегь нугъатдал рахазвай дишегьлидиз, вирида Александра Яковлевна лугьуз акурла, каникулриз хтайла, за бубадивай и кардин сир жузунай. “Ам Александра ваъ, чи магьледаллай Ягьядин руш Шасенем я, бала. Маса халкьарин арада урусламиш жезвай хьтинди я, амма дидед чIал, милли аде­тар ада квадарзавач, жуванбуруз алакьдай куьмекарзава”, — жаваб ганай бубади.

За агалкьунралди гьа интернат, 1966-1972-йисара ДГУ-дин математикадин факультет акьалтIарна. Са йисуз Чеперин мектебда тарсар гана, ахпа, къенин йикъалдини Ахцегьрин 2-нумрадин юкьван мектебда кIвалах­зава.

Зун интернатда 8-классда авайла, буба рагьметдиз фена. Гьавиляй адакай пара крар, суьгьбетар заз масабурун сиверай ван хьана чида. Зи бубадиз кьве паб ва цIуд аял — вад гадани вад руш  — авай. Сифте паб Гуьлнисе, айвандилай аватна, набут амукьайла (медицина зайиф яз, дуьз 25 йисуз а дишегьли алкIана), хизандин язухдай адан вичин тIалабуналди бубади 1943-йисуз Гарагърилай (а макъамда ада Гарагъиз хъвадай цин трубопровод чIугвазвай) кьвед лагьай паб — чи диде Багъдат хкана. Гьадазни чун — вад аял хъхьана. Лагьана кIанда, чи чIехи хизан пара гьуьрметлудаказ яшамиш жезвай. Месела, кIвале, чIехи диде Гуьлсенемал алукь тавуна, къуншидив лигем, гьатта фуни вугудачир. ДатIана къуллугъдал алай буба кIва­ле чаз тек-бир аквадай. КIвализ хтайлани, тади квайвиляй пара вахтара ада стIун кIва­челайни хтIундачир. “Са табуретка гъваш, чан руш” лагьана, вилик чай къведалди, кIва­черик табуретка кутуна, хъуьцуьгандал ацукь­дай. Гьамиша мугьман галайвиляй са кIвал чна мугьманриндини фялейринди яз гьазурнавай. Гзаф вахтара ана, кьиле Рутулрин къаналдин бригадир Къурбан халу аваз рутулрин фялеяр жедай.

Мегьарам буба Ахцегьа камаллу меслятчи хьизни машгьур тир. КIвал эцигдайдини, мехъер-межлис хьайилани, мел-бигердай­лани, магьлединбур гьадал алукь­дай. ГьакI улакь (лацу балкIан квай фур­гъун чи гьаятда жедай ва хъуьтIяй акъудун патал балкIан­диз гьукуматди лазим кьадар векьер, жмых гудай) герек хьайилани, гьар жуьре маса месэлайрин патахъайни инсанар адан кьилив къведай. “Я диде, чи буба хуьруьн судья яни?”, — бязи вахтара агь акъатдай чай.

Мегьарам бубадин инсанвилин ва мергьяматлувилин къилих къалурзавай хьтин са кьве дуьшуьш. Дяведилай гуьгъуьнин йисарин четин вахт тир. Рутула бубадал рагьметлу Вагьид духтурдин (Вагьабов) диде гьалт­да. АлукIдай пек-парталдихъ са чувалда авай техил дегишарна, Ахцегьиз хкведай рекьел алай ам парни гваз бубади Мишка лакIаб алай вичин лацу балкIандал ахкьадарда ва  “килиг гьа, вах, гьич санални эвичI­мир, гьайванди вун, секиндиз хутахна, чи кIвалин вилик квай Ядран майдандин кимив ахгакьарда” лагьана, таъкимарда. Вич ла-гьай­тIа, къайгъуйрилай кьулухъ гьанай Ахцегьиз кIвачи-кIвачи хтанай.

“Ахцегь-Кьакар” къанал тухудайла, чи кIва­ле агъзурралди “Летучая мышь” наф­тIа­дин лампаяр ва челегралди нафтIар авай. Чи хи­зандин пеше гьа лампаяр михьун, абура нафт цун тир. ХъуьтIуьн береда фялейри наф­тIа­дин экуьналди пуд сменада кIвалах­за­вай эхир. Бубадин сивяй ван хьайивал, магьсулрин агъзур гектарралди чилер цик ку­тадай мумкинвал гузвай и къаналдихъ а ма­къамда дяведин стратегиядин метлеб авай. ИкI, къуншидиз са путулка нафт гана лугьуз, буба силисдик акатна, дустагъиз кIан хьайи  дуьшуьшни хьанай.

Квез чида хьи, исятда Ахцегьа саки гьар садан гьаятда къуй (хъвадай михьи яд хуьзвай гьавиз) ава. Чи шартIара датIана хъвадай михьи яд тежезвайвиляй бубади гьеле дяведин йисарилай вилик Ахцегьа сифте яз кIвалин вилик къванцин чарх алай къуй туь­кIуьрна. 18 тонн яд кьазвай ам исятдани ишлемишзава. Магьледа сада мехъер ийидайла, бубади стхайрив яд ахвадарна, къуй михьидаказ чуьхуьз ва ам таза цив ахцIуриз тадай. Сивел хъвер-зарафат алай ва кIула цурун кварар авай 20-25 папа къуйдай мехъе­рин ятар тухузвай гуьзел шикилар гилани зи вилерикай карагзава. Абуруз регьят хьун ­патал бубади гьаятдиз кьилдин кран акъуднавай. “Чир хьухь, чан балаяр, жемятдиз яд гунилай еке суваб кар авач. Им за са чаз ваъ, вири магьле патал туькIуьрнавай къуй я”, — яд  кIанз  къведайбуруз  чна  чин  чIуриз  кичIе­ла, ара-ара тикрардай бубади. Гьакъикъатдани, Хъваскаррин чи магьледа (исятда Мукьтадиран тIварцIихъ галай куьче), гьатта гуьне пата лагьайтIани жеда, чи къуйдай ­хийир-шийирдиз яд ишлемиш тавур хизан авач…

Зи рикIел Мегьарам Сутаевакай Ахцегьрин музейдин директор, ДАССР-дин культурадин лайихлу работник Фикрет Дагъларова лагьай келимаяр алама: — Са шумуд йисуз Ме­гьарам Сутаеван гъилик бригадирвална, заз ам лап хъсандиз чидай. Гьакьван михьи, селигъалу, гъиляй гьар са кар къведай зурба суй авай инсан тир ам. Рагьмет хьуй! Исятда гъи­ле еке дипломарни къуватлу техника аваз, жемят дигидай целди таъминариз жезвач. Ада вичин хивез хушуналди вири Самур дередин хуьрер-мулкар гьам дигидай, гьам хъвадай целди таъминарунин жавабдар везифа къачуна, кьилиз акъудзавай. Ме­села, “Ахцегь-Кьакар” къаналдин яд ада акI дуьз­даказ ишлемишдайвал пайнавай хьи, къаналдик квай хуьруьнэгьлийриз гьардаз дигидай вичин югъ, вахт-чIав чидай. Нубатсуздаказ яд ишлемишун, ам гьакI вацIузни кIамариз ахвадарун, артухлама, рекьера тун халис тахсиркарвал яз гьисабдай. Лацу бал­кIандал алаз гьар юкъуз­ ада вичи гуьзчивалдай къаналрин кIвалахрин къурулушдал, вучиз лагьайтIа, хуь­руьн майи­шат­дин экономика, жемятдин гьал-агьвал иллаки сезондин вахтара къаналра яд хьунилай аслу тир. Гьа къаналрин, яни вацIун яд хъванни ийизвай жемятди, гьикI хьи, яд кьацIурдай кас жедачир.

Гатфариз къаналар акъашиз ва къайдада хутаз, КIелез хивяй кьавалри зуьрне-далдамдик ван кутурла (эхь, гьар са дуьшуьшдиз ва гьар са магьле патал бубайрилай адет яз атанвай талукь макьам авай. Гьайиф хьи, и хъсан адет гила квахьнава), гъиле пер-каца аваз, мел-бигердиз экъечI тийир кас жедачир. КIвале куьмек авачирбуру хуьруьн общественный крарин кассадиз тайин кьадар пул гудай. Кхьин тавунвай и адетар кьасухдай кваз такьаз, месела, нубатсуз яд гузвай, яд кIамариз ахвадарзавай, рекьера твазвай тахсиркарриз сифте сеферда туьнбуьгь ийидай. Нагагь и чIуру крар тикрар хъхьайтIа, абурун никIера Мегьарам Сутаеван гъилибанри балкIанрал юг твадай. Къанал туькIуьр хъийир мелез текъвер ксарин кIвалерин къавариз пер ягъай дуьшуьшарни хьана. Гьавиляй Мегьараман сивихъай-гъилихъай инсанриз гьакьван игьтият авай.

Шарвилидиз ухшар Сутаев Мегьарам хьтин ахцегьвияр чи арайра гила, гьайиф хьи, лап тIимил я. Гьавиляй абур рикIел хуьнихъ, тIварар эбеди авунихъ, ахьтин ксарин чешнейралди акьалтзавай несил тербияламишунихъ еке метлеб ава.

Дашдемир Шерифалиев