Рецензия
Гьикаятда роман виридалайни чIехи жанр яз гьисабзава.Чарарин кьадардиз килигна ваъ, ана къарагъарнавай месэлайрин важиблувилиз, жуьреба-жуьревилиз, идахъ галаз сад хьиз, сюжетрин (инсанрин кьисметрин) гзафвилиз ва эсер туькIуьр хьунин — композициядин кьетIенвилериз килигна, икI лугьузва.
Инал лагьанвай кьетIенвилерилай алава яз, романда вахтаринни, вакъиайринни, чкайринни, халкьаринни, синифринни, гьерекатринни, ниятринни гзафвал — санлай уьмуьрдин алакъайрин муракабвал аваз жеда. Ам гьинлай эгечIна, гьинал куьтягь жезвайди ятIа гьикI кьил акъудда?
Гьар гьикI хьайитIани, писателдин эсердихъ эвел, вакъиайрин алакъаяр, гьерекатрин къизгъинвал, къилихрин ажайибвал, къаматрин хасвал, къастарин муракабвал, са гьихьтин ятIа нетижайрал атун, гьерекатрин акьалтI хьун ава. МасакIа ам куьтягьиз тахьай дарамат ва я ришана акьалтIар тавур халича хьиз аквада. Рамкада тур портретдихъ тамамвал хьун лазим я. Романдин портрет адан композицияди арадал гъизва.
Вири инал лагьанвай кьетIенвилер Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардашан цIийи романдиз (“ВачIе — хваяр”, Махачкала. ДКИ, 2021. “Хкягъайрин” 2-жуз) хас я.
Чарарин (чинрин) кьадардал гьалтайлани ам гъвечIиди туш. 500-далай виниз чIехи форматдин чинрикай ибарат хьанва.
Вахтарикай рахайтIа, писателди кIелзавайдан фикир чи халкьдин лап къадим вахтариз, яни гьеле инсанри цIун гъуцраз — Алпандиз икрамзавай девирриз хутахзава. ВачIе лагьайтIа, гьа девиррин, гьеле чав мусурманрин дин агакь тавур чIаварин пачагь, гила пIир я. Адахъ вичин кьетIенвилер, инанмишвилер авай. Чилин вири хваяр Ракъинин эвледар, гьадаз икрамзавайбур, тIебиатдихъ галаз санал чIехи жезвайбур я. Ина я сиясатар, я сада-садаз къастар авун, я чапхун — тарашун авачир…
Романдин кьилин игитрикай сад тир Шуай гьа месигь пачагьдин эвледрикай амай сад я. Адаз чан алай вири затIар сад хьиз мукьва, ала я. Виридан патахъай къайгъу чIугвазва. Чан алайди кьиникь? Им еке гунагь тир Шуаяз. Адан амалри вирибур тажубарзава. Вирибурун рекьяй ам физвач. Гьавиляй чеб гзаф “акьуллу”, “къуватлу” яз гьисабзавайбуру адал хъуьруьнарни ийизва, адакай вири къурхутар ийиз алахъзава. Эхирни адаз еке къастни ийизва. Шуай авай дагъдин къванцин къазма хъиткьинарна, гьана чандивай авуна…
ТIебиатдивай ихьтин кар эхи ийиз хьанач. Чилер зурзана, дагъдин къалин муркIар хана, агъуз аватна, дередал яд акьалтзава…
Мах хьиз ятIани, Докъузпара райондин ЧIехи вацIун дереда ихьтин кар хьайиди ана гилани амай къванерин гьуьндуьгрини, куьгьне муькъверин бинейрини, рекьерини субутзава.
Романдин асул пай гьерекатар чи йикъара кьиле физвайбур я. Москвадин Литинститутда кIелзавай студент Антер Мазановаз (инал вич-вичелай адан прообраз шаир Арбен тирди чир жезва) вичин бадедивай дагъдин къадим Мамух (Миграгъ) хуьре хьайи лап ажайиб крарикай, кьисайрикай, кьисметрикай ван жезва. Гьа кьисайри жегьил чпелди чIугвазва, ада абур кхьизва ва жезмай кьван абурун гелеризни гьерекатзава. Гзаф ксарал — гьа кьисайрин игитрал ам гьалтни ийизва. И карди роман кьисайрилайни хкетрилай артух гьакъикъатдиз мукьва ийизва. Ихьтин суьгьбетри — сюжетри гьакьван муракаб композицияни арадал гъана. Вични кIелунивай кIелиз кIан жезва.
Дугъриданни, чи дагълара гьи къадим хуьр ава, аламатдин кьисайралди, махаралди, риваятралди девлетлу тушир. Абурун бинеяр кутур несилар гьа махарик жедай хьтин игитар туширни? Миграгъар, Къурушар, Ахцегьар, Кьурагьар ва мсб.
ЦIийи шартIара а игитрин невейри, романда къалурнавайвал, ВачIе — хвайри, цIийи игитвилер къалурзава. Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин девиррин агьвалатра иштиракзавай саки вири игитар — Антер (романда вири агьвалатар сахламишзавай кьулан тар — кьилин игит) руьгьламишзавай, тербияламишзавай баде, хуьруьн муаллим Ингьар, яргъал — мукьвал миресар, хуьруьн зегьметчияр — ибур вири сифте нубатда камалдиз дерин, зегьметдал рикI алай, чарадан гаф къачун тийидай намуслу, гьахъвал хуьн патал чандилайни гъил къачуз гьазур, нубатсуз рекье гьатзавайди русвагьзавай инсанар я. Шофер Хважа халу, симинин пагьливан Жебес халу, далдамчи Балакь халу, Афгъандай хтана, Чечняда телеф хьайи дуст офицер Айсам, тарихчи муаллим Эдгьем Шахшан ва адан паб Диляса (ибур Бакуда тергна), мад масабур.
Роман кIелиз-кIелиз, ахьтин фикирдал къвезва хьи, уьмуьр еке имтигьан, еке океан я. Анай анжах рикI михьи, руьгьдиз мягькем, ниятриз къени, инсанвал квай инсанар экъечIда.
ВачIе — хваяр чпин асил пIирериз, михьи ксарин руьгьериз вафалубур я. Вафасузар а имтигьанра терг жезва. ГьикI хьи, абур чпин тIебиатдиз, чеб халкь авурбуруз акси я. Им тIебиатди кьабулдай кар туш. Мамух хуьруьн бине кутурди гьа ВачIе яз гьисабзава. Ана адан несилар — ирссагьибар арадал атана…
Ихьтин еке тарихди гьакьван еке майданарни (географияни) къачуниз мажбурзава. ИкI романдин гьерекатар дагъдин хуьр Мамухай Москвадиз, Афгъанистандиз, Чечнядиз, Бакудиз, масанриз акъатзава.
Антерал Москвада вичин руьгьдихъ галаз кьадай гзаф ксар гьалтзава. Абурукайни сад Мамух хуьре муаллимвал авур урус руш, вичикай лезгийрин свас хьайи Арина Федоровна (Ширинат) ва адан хва лезги Эндир (Андрей) я.
Арина Федеровнадин кьисметди чун чи дагълара Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин четин йисариз хутахзава. Чиниз Урусатдай гзаф рушар ва гадаяр атайди, абурукай ина сифте герек муаллимар, духтурар, инженерар хьайиди тарихда гьатнава. Романда и тема кьетIендиз ва муракаб шартIара къалурнава. Аламатдин инсан я Арина Федеровна. Адакай хуьре гьакI муаллим ваъ, свас хьана. Ина мусурманвал кьабулна. Колхоздин бригадир Ясабахъ галаз уьмуьр садна. Амма кьве чин алай, рикI пехил угърашри адан са тахсирни квачир итимдиз къаст авуна. Жегьил свас хурухъ аял — хва галаз катуниз мажбурна.
Амма Аринадиз терефдарарни тIимил авачир: Шуай, адан диде Лизе, Ясабан диде Селми, Ясабан вахар, маса ксар гьа жергедай я. Абуру яргъай атана, гьакьван мукьва хьайи кас хуьн патал гзаф зегьметар чIугуна. И кар Арина Федеровнади вири уьмуьрда рикIелай алуднач.
Мамух хуьре 5000 йисан сувар тухудайла ам вичин хва Эндир (Андрей) галаз хтана, хциз бубадин ватан, адан сур алай чка къалурна.
Ажайиб кьисметар Шуаяхъ, адан буба Чайгъунахъ, Лизе къаридихъ ава. Им и хуьре кьетIен хизан я. Вири хьиз, кесиб ятIани. Чпин кьил хуьн патал ажайиб крар ийизва. Ибурухъ дагъда ВачIе пIир ава. Ам авай чка са гьабуруз чида. Масабуруз а чка лугьунрай, рахунрай малум я.
Ибурухъ масабурукай хана, къана рахадай, садаз са зиян гудай ният ерли хьайиди туш. Гьа михьивал, дугъривал себеб яз, абуруз хуьруьн гзаф ксари чпин патай куьмекарзава. Кьилинди, дагъдай рушари, сусари лацу чеб гъайила, гьарда са кьазбун (еке кесек) абуруз, садакьа яз, гузва. ВачIе пIирен патавай гъизвай лацу чепеди вири хуьруьн кIвалера нур, экв, михьивал хуьзва. Парабуруз а рехъ Шуая чирайди ашкара я. Лизе къариди хуьруь гайи чеб пата-къерехдай атайбуруз я пулдихъ, я масакIа гузвай.
Чайгъун къариба кас яз, сифте дяведиз тухванач. Почтальон хьана хуьре. Амма эхирдай гьамни тухвана. ЯтIани кас Белиждал поезддикай хкатна. Хуьруьз хтана. Вичиз жаза тагудайди хьиз тир. Амма хуьре, вичин кIвале ам гуьллеламишна. Шуай гьа вахтунилай виридавай чара хьана…
Амма “пIирерихъ” галаз “дяве” тухудай кьетIен ксар — колхоздин седридин (гуьгъуьнлай райкомдин секретарь хьана) хва Сардарар хьтинбур, тапан коммунистарни комсомолар майдандиз акъатна. Абуру гьа хуьр чкIидай чкадални гъана. Романдин и паюна алатай асирдин 60-80-йисарин гьакъикъат устадвилелди къалурнава.
Хуьре БетIихар хьтин къучиярни ава. Адакай, идан-адан гафаралди Аринадин итим, хуьруьн колхоздин бригадир Ясаб межлисдин юкьвал хенжелдив ягъай муртаддикай, Сардаран гъилибан хьанва. Ада Шуаян дехмедизни цIай яна кана. Эхирдай ам вич кимидаз элкъвена, негь хьана виридаз…
ИкI романда, винидихъни лагьанвайвал, сад-садахъ галаз алакъада авай сюжетрин (агьвалатрин) са шумуд къат — меридиан гьалтзава. Абурук къенибур (положительный), чIурубур (отрицательный), кьилинбур ва куьмекчибур ква. Ингье хкатна аквазвай игитрин цIарар: 1. Арина Федеровна — Ясаб — Шуай — Андрей (Эндир).
- Шуай — Лизе — Чайгъун.
- Антер — Андрей — Айсам — Арина Федеровна — Ингьар муаллим ва маса хуьруьнвияр.
- Антер — тарихчияр Эдгьем Шахшан ва Диляса – абурун руш Эсмер.
- Антер — адан баде (суьгьбетринни риваятрин кIватI).
- Антер — Шуай — Вурдухан ва адан хва Сардар — къачагъ БетIих…
И цIарарай аквазвайвал, романда чIурубурулай къени инсанар гзаф ава. Хъсан крари, сада-сад хуьни вири саламат ийизва.
ЧIуру ниятрин иесияр (Вурдухан — Сардар — БетIих ва мсб.) инсанриз негь жезва. Абурун эхир гьикI хьайиди ятIа, ерли аквазвач.
Амма михьи ксарин сурарални нурар кузва. ИкI романдин эхирда яргъал рекьерай хуьруьз, суварик хтай Арина Федеровнади Шуаян сурал хкажнавай гуьмбетда йифен шем эцигзава… Яни пак ксарин руьгьери, чеб амачирлани, инсанриз экв — рехъ къалуриз жеда.
Антера Шуаян вири чарар, ВачIе пачагьдикай, тарихда хуьре хьайи крариз талукь куьгьне алпан кхьинар дуьздал акъудзава. И карда адаз Алпан уьлкведин тарих чирзава лугьуз Бакуда вахтсуздаказ чандивай авур тарихчи алимри — Эдгьем Шахшанани адан паб Дилясади куьмекна. Вичин нубатда Антера абурун етим руш Эсмераз куьмекзава, адакай вичин диде-бубадин рехъ давамардай алим жезва…
За икI фикирзава, романда къарагъарнавай марифатдинни ахлакьдин, тарихдинни ватандашвилин, дуствилинни душманвилин, хва-стхавилин, халкьдин ирс, тарих, адетар, къилихар хуьнин ва икI мадни маса месэлаяр гьисабайтIа, чавай гзаф вахтар ва чарар серф авун истемишда. Роман кIелун кутугнава. За авунвайди адаз гьакI са вил ягъун я.
Роман верцIи, художественный рангаралди девлетлу чIалал кхьенвайди, игитрин рахунри абурун руьгьдин девлетлувал ачухарзавайди къейдна кIанда. Хейлин чинар чи дагъларин шикилриз, булахриз, вирериз бахшнава.
Романдин гьар са игитдихъ вичиз хас винел патан акунар, акунриз килигай къилихар, къекъуьнар, рахунар ава. ИкI гьар са къамат чан алайди хьиз вилик карагзава. Им еке устадвал тирдал шак алач. Вичиз хабар авачиз, кIелзавай касни гьа гьерекатрин иштиракчи жезва.
Гьайиф чIугваз тазвайди а кар я хьи, романар кIелзамач. Чебни лап тIимил тиражар аваз акъудзава.
А.Къардаша къачунвайди нубатдин чIехи кам, писатель А.Агъаеван “Пад хьайи рагъ” романдилай гуьгъуьниз чи гьикаятда лагьанвай цIийи гаф хьиз я.
Сюжетар гзаф авайди хьиз, романдик жуьреба-жуьре жанрайрин хесетарни ква. Суал къвезва: ам гьихьтин роман я? Тарихдинди? Яшайишдинди? Психологиядинди? Мифологиядинди?..
А.Къардашан цIийи романда и вири терефар санал ала. Гьавиляй им са хилен ваъ, са шумуд хилен, гьакьван гзаф кьетIенвилер авай эсер я. Тарихрай хьиз, яшайишдин къаришмайрай, инсанрин къилихрайни хесетрай чирвилер гузва, гьакъикъи вакъиайрихъ галаз санал махариз, мифриз хас риваятарни, зендерни, баянарни гьалтзава. Яни са тахан ваъ, са шумуд тахан (къатунин) эсер я. За адаз цIийи роман — цIийи гаф гьавиляй лугьузва.
Мердали Жалилов
