Уьлкведилай къецени машгьур хьанай
Гьар са халкьдихъ, хуьруьхъ, диндихъ, суварихъ, имаратдихъ, кьилди инсандихъ… вичин дувулар деринра гьатнавай тарих ава. Инсан дуьньядин винел аламай кьван вахтунда тарихни амукьда. Халкьдин тарихни адан арадай акъатай регьберрин, къагьриман рухвайрин, машгьур, бажарагълу ксарин уьмуьр сихдаказ алакъалу я.
Ибур сад-садавай къакъудиз тежедай абурун крар, гелер, ирс, гьакIни вири инсаниятдин тежрибани я. Ингье 70 йис жезва ЦIийи Къурушри гьа ихьтин тежриба хуьз.
1951-йисан 14-июндиз партиядин Докъузпара райкомдин бюроди дагълух хуьрер дуьзенлухра авай чилерал куьчардай къарар кьабулнай. Абурун арадай яз, Къурушар Хасавюрт райондиз куьчардай, 300 хизан яшамиш жедай кIвалер эцигдай планни туькIуьрнай.
Гьа икI, 1952-йисуз Докъузпара райондин пуд майишатдин колхозчияр Хасавюрт райондин дуьзенлухриз куьч хьана, ЦIийи Къурушрин хуьр арадал гъана, пуд колхоздикай Карл Марксан тIварунихъ галай цIийи майишат тешкилна.
Колхоздин кIвачихъ 6 агъзур гектар дигидай чилер гьа районда ва 20 агъзур гектарни хипер хуьдай чилер Калмыкиядин чуьллерай галкIурна.
Гьелбетда, гележегдин макан кутазвай чка гьихьтинди, ятIа жемятдиз чизвачир. И месэладин патахъай 1952-йисуз гатфарин са юкъуз, кьиле Сейфедин Рамазанович аваз, Докъузпара райондин К.Марксан тIварунихъ галай колхоздай са шумуд кас активистарни галаз абур чпин гележегдин хуьр кутадай чкадиз килигиз фенай. Чка лагьайтIа, гьинихъ килигайтIани, кIачIичIлухри кьунвай баябан чуьл тир. Анай я вацI, я са яд авахьдай къубу аквадачир. Инаг акур Сейфедин бубади вичихъ галаз атанвайбуруз икI лагьанай:
— Ингье, къардашагъаяр, гьа и чуьлдал чна хуьр ва майишат кутуна кIанда, им чи гележег я. Гьаниз килигна, чна вирида, я вахт, я къуватар гьайиф татана, зегьмет чIугун лазим я…
Сифте куьч хьайила къурушвийриз цIийи чилерал къунши хуьрерин механизаторри куьмекар ганай. Алай вахтундани абурун хъсанвилер хуьре амай агъсакъалрин рикIел алама.
Сифтедай колхозда кIвалахдай инсанрин кьадар 1110-дав агакьнавай. 481 кIвал гьукуматдин патай эцигна рабочийрив вахканвай. Колхоздихъ 30 агъзур лапаг ва 1372 къарамал авай. Хипер дагъларин гъвечIи жинс яз акурла, колхоздин председатель С.Р.Къулиева Ставрополдин крайдин “Страна Советов” колхоздай 3200 хеб гъанай.
Дагъларай эвичIай чубанарни малдарар тир къурушвийрикай гила жуьреба-жуьре пешекарар гьузурун патал Буйнакск, Хасавюрт шегьерриз са йисан курсариз цIудралди жегьилар рекье твазвай, къурушвийрихъ чпин шоферар, комбайнерар, трактористар ва маса пешекарар хьанай. Яваш-яваш хуьруьн мектеб куьтягьай жегьилар Волгограддин ва гьакIни Дагъустандин хуьруьн майишатдин вузрик экечIна. Хуьруьхъ кьилин пешеяр къачунвай Вердиханов Вердихан, Хийирбегов Хийирбег хьтин инженерар хьана.
Къурушвияр гьамиша кIелунихъ — савадлувилихъ цIигелбур я. Вини Къурушдал юкьван мектеб алачирвиляй гзафбуру Миграгърин юкьван мектеб акьалтIариз хьанай. Гележегда абурукай алимар, лайихлу, баркаллу пешекарар хкатнай. Иниз куьч хьайи сифте йикъалай хуьре 400 аялди кIелдай мектеб эцигиз эгечIнай. Куьч хьайи сифте йисуз аялри са бязи кIвалера, цIийиз эцигнавай мектебдин сад лагьай мертебадин дегьлизда пуд классдин чирвилер къачузвай. Гуьгъуьнин йисара къурушвийри жемятдин куьмекдалди культурадин цIийи дарамат ва маса идараяр кардик кутунай, чебни вири са куьруь вахтунда колхозчийрин гъилералди.
Гьахьтин четинвилерикди чирвилер къачур къурушвийрикай саки виш касди илимрин кандидатвилин ва къадав агакьна хуьруьнвийри докторвилин тIварар къачуна. Абурун арадай яз тIвар-ван акъатай алимар тир Ирахов Шивит Фирдиновичан, Нагъдиев Сейфуллагь Атаевичан, Гьажиев Абдулмежид Абдуллаевичан, Эскеров Жавид Баласултановичан, Алиев Низами Башировичан, Гьажиев Рашид Сейфиевичан, Баглиев Загьраб Жамединовичан, Мамедшагьов Магьмуд Агьедовичан, Рамазанов Ибрагьим Агъаевичан ва масабурун тIварар кьаз жеда. Къурушдилай дишегьлийрикай сифте яз алимвилин тIвар Гьасанбегова-Баглиева Миреста Жамединовнади къачуна.
Хуьр куьч хьайи са йисалай колхоздин председатель Къулиев Сейфедина пIинийрин багъ кутуна. Сифте яз 5 гектар уьзуьмлухар арадал гъун патал чубукар Азербайжандай гъанай. Нетижаяр акурла, Къулиевахъ галаз санал виликрай Вини Къурушдал колхозар тешкилай ва жавабдар ксар яз кIвалахай колхоздин ветеранар тир Юсупов Асвара, Гьажиев Жалала, Диярханов Къагьримана, Баглиев Жамедина, Гьасанбегов Рагьима, Балиев Мирзекерима, Велибегов Мегьамеда ва масабуру уьзуьмчивилин бригадаяр тешкилнай ва кьакьан бегьерарни къачунай.
1962-йисан январдин вацра кьиле колхоздин парттешкилатдин секретарь, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, офицер Мамедов Гьажи Мегьтикъулиевич аваз хуьруьн майишатдин гьар са хиляй кIвенкIвечияр, тежриба хкажиз, Курскдин областдин “Родина Хрущева” колхоздиз фенай. Курскдин областда къачузвай гьажибугъдайрин бегьерри къурушвияр гьейранарнай. Гуьгъуьнлай къурушвийри, гьа тежриба ишлемишна, къачур гьажибугъдайрин бегьерар районда садрани къачуз тахьай хьтинбур хьанай. Къурушдал, Дагъустанда сифте яз, рагьметлу Адилов Адил Къадировича мектебда кIелзавай аялрин производственный бригадаяр тешкилнай, гатун вахтунда 150 гектар гьажибугъдайрихъ гелкъвенай ва колхоздин кассадиз 175 агъзур (гилан гьисабралди — миллионар) манатдин къазанжи гъанай. Ахьтин бригадайриз регьбервал алай вахтунда Москвадин областда яшамиш жезвай алим Вердиханов Шагьбала Вейселовича ва муаллим рагьметлу Аликберов Вейсел Сефтеровича ганай.
Хуьр куьч хьана цIуд йис алатайла, Карл Марксан тIварунихъ галай колхоздин тIвар, уьзуьмчивиле, майвачивиле, малдарвиле ва техилар гьасилунин карда еке агалкьунар къазанмишунай, неинки Дагъустанда, гьакI СССР-дин маса республикайрани машгьур хьанай.
Гьелбетда, майишатда ихьтин нетижаяр чеб чпелай арадал атайбур тушир. Кьиле галатун тийижир халисан зегьметкеш, ватанперес, инсанперес, Социализмдин Зегьметдин Игит, “Дагъустандин лайихлу уьзуьмчи”, “ДАССР-дин Верховный Советдин 4 ва 5-эвер гунин депутат, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин член, КПСС-дин XXII съезддин депутат, ВЛКСМ-дин ЦК-дин “Наставник молодежи” лишандин сагьиб Къулиев Сейфедин Рамазанович аваз къазанмишнай.
1964-йисуз Къурушрин колхоздин кьил яз 29 йиса авай Бекуьров Сару Жамалович тестикьарна. А йисуз майишатдихъ 10 агъзур лапаг, 1300 къарамал, 10 агъзур верч, агъзурралди вакIар, 700 гектарда уьзуьмлухар, 300 гектар багълар, 1400 гектарда техилар, 25-45 гектар помидорар авай. А йисара аваданлу хуьрерин арада Вирисоюздин конкурс малумарнай. Къурушрин хуьруь а конкурсда 2-чка кьунай, ВДНХ-дин гимишдин медалдиз лайихлу хьанай. Ихьтин медалар Сару Жамаловичаз, колхоздин парторг Сабир Къагьримановичаз ва эцигунрин бригадайрин са шумуд зегьметчидиз ганай.
Сару Бекуьрова регьбервал гузвай майишатдин машгьурвал виликан СССР-дин сергьятрилайни алатнай. Гьа йисара Къурушдал Болгариядай, Венгриядай, Чехословакиядай, Африкадин уьлквейрай делегацияр атанай. Франциядин “Фигаро” газетдин корреспондент Саша Симона вичин макъалада икI кхьенай: “Карл Марксан тIварунихъ галай колхоз виликрай лап кьакьан дагълара авайди тир. Ана яшайишдин шартIар къулайбур тахьуниз килигна, 1952-йисуз дуьзендиз куьч хьана. Къе абур девлетлудаказ, къулай шартIар яратмишна, аваданлудаказ яшамиш жезва…”.
1970-йисара Къурушдал завод эцигна, багъларай кIватIай ципицIар маса шегьерризни заводриз хутахнач, абур гьа чкадал гьялиз, пулдин еке такьатар кьенятнай.
С.Ж.Бекуьрова регьбервал гайи йисара инсанрин дуланажагъда хъсанвилихъ еке дегишвилер хьана. Уьзуьмчивилин бригадайра гектарникар арадал гъана, гьар са гектарникди жавабдарвал гьиссна, дикъетдивди зегьмет чIугуна, гьар сада кьвед-пуд сеферда пландилай артух бегьерар къачуна. Нетижада алава мажибар къачуз хьана. Кьве мертебадин кIвалер эхцигна, анриз герек техника къачуз эгечIна.
14 йисуз еке колхоздин майишатдиз регьбервал гайи Сару Бекуьров хуьруьн гамар храдай фабрикадин директорвилиз хъфена. Майишатдин кьиле виликдай совхозда кьилин бухгалтердин везифаяр тамамарай Вердиханов Шагьназар Вейселович тайинарна. Ада яргъалди кIвалахначир, амма са куьруь вахтунда ада 300 гектарда цIийи уьзуьмлухар кухтунай…
Гьажи Къазиев,
РФ-дин журналистрин Союздин член,
Дагъустандин лайихлу муаллим
