Гьар йисуз 1-сентябрдилай Россиядин ихтияррин къурулушдал цIийи къанунар,  къайдаяр алава хъжезва. Амма 2025-йисан зул амайбурулай са кьадар тафаватлу жеда. Къуватда гьатзавай са жерге цIийи къайдаяр ахтармишайла, малум жезва: абур кьилди къачур къанунар ваъ, государстводи кьиле тухузвай ва гуьзчивал арту­харунихъ элкъуьрнавай сад тир стратегиядин паяр я. Алукьзавай вацралай къуватда гьатдай цIийи къанунри, пешекарри гьисабзавайвал, уьлкведин агьалийрин вири хилериз таъсирда: яшайишдинни зегьметдин алакъайриз, карчивилин хилез, багъманчивилиз, автомашинар гьалунин месэладиз ва икI мад. Бязи дегишвилерикай агъадихъ рахада.

Зирзибилдин месэла

Зул алукьунихъ галаз сад хьиз россиявияр патал  яша­йишда арадал къвезвай коммунальный кIеви амукьаяр (ТКО) гадардай  цIийи къайда къуватда гьатзава. Абур алай  йисан 7-мартдиз Гьукуматди кьабулай къарардалди тайинарнава.

ЦIийи къайдайрин бинедаллаз, зирзибил вегьедай контейнерар алай майданрихъ гелкъуьн гила и чкайрин хсусиятчийрин хиве гьатзава. Гьихьтин месэлаяр фикирда кьунва кухтунвай дегишвилери? ТКО кIватIун, санай масаниз тухун, гьялун, терг авун, хатасуз гьалдиз гъун ва кучукун; ТКО-дихъ галаз алакъалу тир къуллугъар тамамарунай  икьрар кутIунун; ТКО-диз талукь яз икьрар кутIуннавай кархана региондин оператор лагьай дережадай вегьин патал бинеяр; фин патал четин чкайра ТКО-дихъ галаз алакъалу месэла гьялунин кьетIенвилер; кIеви амукьаяр махсус станцийра хуьдай вахтар ва мсб.

ЦIийи къарарди тестикьарзавай  кьилди къачур къайдаяр (ихтилат гьар жуьредин зирзибил гьар жуьредин рангарин къапара (контейнерра) кIватIуникай физва)  анжах 2030-йисан 1-январдилай къуватда гьатда.

Автомашинрин иесияр ­патал

1. Водителвилин шагьадатнамаяр, ПТС ва ре­гис­т­­рациядин лишанар гудайла, къачузвай гьакъидин ­(пошлина) цIийи кьадарар.

1-сентябрдилай 2025-йисан 31-июлдиз тайинарнавай федеральный цIийи тарифар къуватда гьатда.

Гила автомашинриз государстводин регистрациядин лишан гунай (гьа жергедай яз эвезунай) 3000 манат къачуда (икьван чIавалди — 2000 манат). Ихьтин лишанар машиндихъ  галкIурдай такьатриз (прицеприз) ва мотоулакьриз гунай — 2250 манат (1500). Улакьдин такьат регистрация авунин гьакъиндай чарчел алай шагьадатнама гунай  1500 манат (идалай вилик — 500) къачуда, пластикдал алайдай — 4500 манат (1500).  Улакьдин паспорт гунай (ва  деги­шарунай)  — 1200 манат (800 манат), водителвилин милли шагьадатнама  пластикдин бинедаллаз гунай (ва эвезунай) гила 4000 манат къачуда (идалай вилик — 2000 манат). Машин гьалдай ихтияр гузвай алай аямдин шагьадатнама къачун гила 6000 манатдай акъвазда ( 3000).  Машин ахтармишунин карта туькIуьрдайла, техосмотрдин системадик делилар кухтунай — 500 манат. Къиметар автошколаяр патални дегиш хьанва: абуру гузвай чирвилерин бине РФ-дин просвещенидин министерстводин истемишунриз жаваб гузвайди тестикьарзавай документдай гила 15 000 манат гуда.

2. Машин гьалдай ихтияр ва азарар

1-сентябрдилай Россияда ГИБДД-диз сагъламвилел гуьзчивал авун патал медицинадин идарайривай водителдин гьакъиндай делилар къачуз ихтияр гузвай къанун къуватда гьатда.

Гила водителвилин шагьадатнама, духтурди эцигнавай диагноздиз килигна, къуватдай вегьедай ихтияр гузва. Идалайни гъейри, эгер квез,  нубатдин сеферда духтурдин патав фейила, машин гьалдайла, хаталувал арадал гъизвай и ва я маса диагноз эцигнаватIа, идакай делилар ГИБДД-диз рекье твада. Ихьтин дуьшуьшра  водителдиз сагъламвал мягькемарун патал 1 варз вахт гуда, ахпа мад сеферда ахтармишда — эгер хъсан патахъ дегишвилер хьанватIа, шагьадатнама вахкуда (тамамдаказ вири дегишвилер  2027-йисан 1-мартдилай къуватда гьатда).

Исятда водителрин сагъламвал шагьадатнама дегишардай гьар 10 йисалай  ахтармишзава. Гьисабзавайвал, и вахтунда касдик азарар акатун мумкин я.

1-сентябрдилай машин гьалун патал къадагъа  тир азаррикай ибарат сиягьда дегишвилер тунва. Абур неинки залан азарриз (шизофрения, биполярное расстройство), гьакIни психикадихъ галаз алакъалу бязи дегишвилеризни талукь я: месела, аутизм, Реттадин  ва Аспергеран синдромар. Вилерин ишигъдихъ галаз алакъалу дегишвилерни кваз кьазва: мисал яз, яру, къацу рангар  гьакъикъидаказ такун, яни рангарин жигьетдай «буьркьуьвал» ва икI мад.

Машин гьалдай ихтиярдикай магьрумдай себебар мад хьанва: гила им кар рангарин эквералди ва ванцелди хабар гузвай, амма кузовдал махсус схемаяр алачир машинар ахъай тавунайни ийидайвал я. Эгер махсус лишанар алай машиндиз рехъ тагайтIа, 7,5 агъзурдалай 10 агъзур манатдал кьван жерме авун ва я са йисан вахтуналди машин гьалдай ихтиярдикай магьрум авун мумкин я.

Мигрантрал гуьзчивал

Государстводи къачузвай гьакъидин кьадар (пошлина)­ дегиш хьун мигрантризни талукь­ жеда. ИкI, къецепатан уьл­квейрай Россиядиз атанвай ксарал гуьзчивал ахтухарунин сергьятра аваз, абур атанвай чкада гьисабдиз къачунай (регистрация), гьакIни вахтуналди жедай вахт давамарунай гьакъи къачуда. Къецепатан уьлквейрай тир агьалияр яшамиш жезвай чкайра  гьисабдиз къачунай къачузвай гьакъини гзафарда. Идалайни гъейри, къанунди къецепатан уьл­квейрай тир агьалийриз патент гунай (ва я цIийи кьилелай туькIуьр хъувунай) гьакъидин кьадар тайинарнава — 4200 манат. Гьа икьван пул кIвалахдай ихтияр гузвай документдин вахт давамарун патални гун лазим жеда. Документдин дубликат къачун ва я адак дегишвилер кухтун 2100 манатдай акъвазда.

СНТ-ра карчивилел къадагъа

Кьабулнавай цIийи къанундин бинедаллаз, 1-сентябр­дилай СНТ-ра (багъманчивилин алишверишдинбур тушир тешкилатар) авай дачайрин чкайра бизнесдал машгъул жедай ихтияр гудач. Кафеяр, хостелар (мугьманханаяр), автомастерскояр, питомникар, цехар, туьк­венар ва алишверишдин маса жуьредин объектар гила къадагъа я. Къайда чIурунай — участокдин кадастрдин къиметдин тахминан 2 процентдив тешкилзавай кьадарда авай  жерме.

Верчер, цIегьер хуьдай, бегьер маса гудай ихтияр­ амукь­да, эгер участокдин майдан 50 соткадилай екеди туш­тIа­ ва адал кирида кьунвай рабочийрин зегьмет иш­лемиш­завачтIа. МасакIа лагьайтIа, эгер чил алишвериш патал ваъ, хсуси игьтияжар патал ишлемишзаватIа ва маса гузвайди анжах артухан суьрсет ятIа.

Гадарнавай чилер вахчуда

1-сентябрдилай иеси авачир, яни гадарнавай чилер вахчудай цIийи  себебар ва къайдаяр къуватда гьатда. Месела, чилин участок вахчудай себеб жеда, эгер тайинарнавай вахтунда  анал объект эцигнавачтIа ва ам гьисабдиз къачунвачтIа: 5 йис — эцигунрин кIвалахар патал чара авунвай чилериз, 7 йис — кьилдин кас патал яшайишдин кIвал (ИЖС) эцигуниз.

Чил иесидивай вахчунин себебрик участокдин са паюнилай чIехи чка зирзибилдив  ва я амукьайрив ацIурун ва и месэла ам винел акъудайдалай кьулухъ са йисан вахтунда гьял тавун акатзава. Идалайни гъейри, цлар чкIанвай, пенжерар квачир ва я са жерге маса нукьсанар авай кIвалер алай, чIуру хъчари чIехи майдан кьунвай участокарни гила вахчудайвал я.

Юкьван мажибар

Къуллугъчидин юкьван мажиб гьисабдай къайдани дегиш жезва. Гила юкьван мажибдин кьадар тайинардайла, формуладик  неинки мажиб вич ва премия, гьакIни алава яз гайи пулдин шабагьарни кутада: суварин йикъара кIва­лахунай эвездин пул, кварталдин ва  агалкьунрай  премияр. Ида, отпускдиз фидайла, кIвалахдилай элячIдайла, кIва­чел залан хьунихъ галаз алакъалу яз гузвай гьакъийрин кьа­дардиз таъсирда — абур гзаф хьун лазим я.

Зегьметдин базардиз талукь мад са дегишвал ава: кIва­лахдалди таъминарзавайбуруз гила ял ядай ва суварин йикъара кIвалахрал яшар тамам тахьанвай — 14 йисалай 18 йисал кьван — агьалияр желбдай ихтияр ганва. Амма и кар  анжах гатун тIатIилрин вахтунда ва зегьметдалди таъминардай къуллугъди рекье туналди ийидай ихтияр ава.

Юзан тийидай эменни ва чил

Яшайишдин кIвалерин базарда са касди масадахъ галаз ийизвай савдаяр «алцифбур» жеда. Маса къачузвай касдивай гила, ЕГРН-дин куьмекдалди кIвалихъ галаз виликан иесидин хсусиятчивилин алакъаяр авай мукьва-кьилийрин сиягьда вуж аватIа, гъиле гъил амаз чириз жеда.  Ида гележегда судра гьуьжетунрин ва са жерге маса хаталувилерин вилик пад кьаз куьмекда.

Реклама

1-сентябрдилай маркировка алай реклама къадагъа тир майданра пайда хьунал къадагъа эцигзава.  Сифтени-сифте и месэла РФ-дин мулкунал экстремистрин майданар яз гьисабнавай ва къадагъа авунвай Instagram ва Facebook ресурсриз талукь я. Амма къадагъа анжах и майданралди­ сергьятламиш жезвач — ихтилат Россиядин мулкунал чеб акуна такIанзавай ва я къадагъа авунвай тешкилатрин хсу­си­ятда авай информациядин вири ресурсрикай физва (Россиядин мулкунал ачухиз тежезвай вири сайтар). И рекьяй­ жавабдарвал гьам реклама гузвай касдин, гьамни ам раижзавай майдандин иесидин хиве гьатзава. Къадагъа чIурай ксар жерме ийида:

кьилдин ксар — 2,5 агъзур манатдин;

къуллугъчияр — 20 агъзур манатдал агакьдалди;

карханаяр — 500 агъзур манатдал кьван.

ГьакIни интернетдин бушлухра экстремизмдин материалрихъ къекъуьнал ва уьлкведа чпин кIвалахдин вилик пад кьазвай сайтар ачухиз куьмек гузвай VPN-ар реклама авунал къадагъа эцигнава. ИкI, экстремизмдин материалрихъ къекъуьнай 3 агъзур манатдилай 5 агъзур манатдал кьван жерме ийида, VPN-дин рекламадай — 50 агъзур манатдилай 80 агъзур манатдал кьван (карханаяр — 200-500 агъзур манатдал кьван).

Делилар хуьн

Сентябрдин вацралай кьилдин ксариз талукь делилар гьялун патал гузвай ихтияр анжах кьилди къачур документ яз туькIуьрда, икьрардик квай документ яз ва я сайт ишлемишдай къайдайрик кваз — ваъ. Идалайни гъейри, якъинбур тушир делилар кIватIзавай компанияр гила абур государстводин информациядин къурулушдин ихтиярда туниз мажбур жеда. ФСБ-диз гила неинки государстводин къурулушра, гьакIни алишверишдин тешкилатра истемишунар кьилиз акъудзавай тегьер ахтармишдай ихтияр ава. Ида ахтармишунрин кIвалахар гзаф хьунал гъида, гьа са вахтунда делилар квахьзавай дуьшуьшрин кьадар тIимил хьун лазим я.

«Рустор» ва гаджетар

Телефонар (смартфонар) ва планшетар  акъудзавайбуруз гила Россиядин приложенийрин «Рустор» «туьквен» эцигун сергьятламишдай ихтияр амукьдач. Яни, эгер техника Россиядин мулкунал маса гун патал акъудзаватIа, адал Россияди истемишзавай программаяр хьун чарасуз я. Компанийриз «Рустордай» тайинарнавай программайриз манийвалдай ихтияр авач. Эгер смартфонди (планшетди)  «Рустордин» приложенийрин кIвалахдин ва я абурухъ гьакъи гунин вилик пад кьазватIа, им метягьдин нукьсан яз гьисабда. Талукь яз, муьштеридивай ам вахкуз ва я эвезун истемишиз жеда.

Маса дегишвилер

РЖД-дин билетар гила биометриядин делилрин куьмекдалди маса къачудай  ихтияр ава. Пассажирар патал  им хъсан хабар я: ида учирар тIимиларун ва поездда ацукьдай вахт куьруь авун лазим я. Билетар маса къачунин адетдин къайдани къуватда амукьда.

Мугьманханайриз гила анжах аккредитация авурдалай кьулухъ кIвалахдай ихтияр ава. Ида сиягьатчияр патал къулайвилер артухарун лазим я.

1-сентябрдилай Россиядин мулкунал 6 йис тамам хьайи­­далай кьулухъ аялар медицинадин рекьяй (репродук­тив­ный сагъламвал) чарасуздаказ ахтармишда. 13 йис та­мам­ хьайидалай кьулухъ ихьтин ахтармишунар гьар йисуз кьиле тухуда (идалай вилик — 14 йис хьайидалай кьулухъ).  Гьукумдарри гъавурда твазвайвал, и кардин бинеда азаррин вилик пад кьун ава. ГьакIни  жаванрин арада эхиримжи  вахтара  (стресс ва экология чIур хьун себеб яз) репродукциядихъ (яни гележегда хизанра аялар хьунихъ) галаз алакъалу четин месэлаяр мукьвал-мукьвал гьалтзава. Ахтармишунар анжах къаюмвалзавайдан ихтиярдалди тухун лазим я.

 Жасмина  Саидова