ЦIийи асирар, цIийи несилар, цIийи майилар, цIийи къанунар… Икьванбур цIийи хьайила, цивилизацияр куьгьне яз амукьдани?
Урус ва лезги чIаларин словарда баян ганвайвал, цивилизация обществодин еке дережадин, яни гьакьван вилик фенвай меденият (культура) я. Гьар са формациядихъ (тарихдин девирдихъ) вичин дережадин цивилизация жедайди тарихдай чаз акунва. Феодализмдин къазанмишунар (агалкьунар) капитализмдин девирда куьгьне жезва, цIийи дережайрихъди физва. Социализмдин девирди мадни кьетIен агалкьунар къазанмишна. Месела, агъзур йисарин феодалринни агъайрин, ханаринни беглерин, фекьийринни фахрайрин куьгьне, ктIай алакъайри гьелекзавай Дагъустан социализмдин къанунри а ккIарай акъудна, виликрай фикирдизни гъиз тежер агалкьунрихъди (экономикада, культурада, илимда — вири хилера) тухвана. Чи са бязи хуьрери (Ахцегь, Къуруш, СтIалар, Алкьвадар, Кьасумхуьр ва мсб.) виликан вири республикади кьван алимар — илимдин къагьриманар гана!
Капитализмдин вири йисара кьван школаяр чи районра социализмдин девирдин сад-кьве йисуз эцигна! Зун маса агалкьунрикай рахазвач.
“Перестройщикар”, абурулай гуьгъуьниз майдандиз “цIийи либераларни, демократар-ельцинистарни, гьайдаровчияр”, маса “патриотар” атайвалди, вири тарихрик кIар хуькуьрна, вири агалкьунрин чин пад кIаникна, вири девлетар тарашна, тапан тарих, тапан делилар, фикирар, майилар вилик кутаз эгечIна. Нетижада лап са куьруь вахтунда социализмдин ивиррикай затIни тунач. Дагъустанди вири къуватралди гьа вич акъатай куьгьне феодализмдин ивиррихъди гьерекатиз гатIунна. Нетижада чи са бязи вузар акьалтIарзавайбуруз Ватандин ЧIехи дяве мус хьайиди ятIа, чи игитар вужар ятIа чизвач, я чиризни кIанзавач.
Тарихдин хейлин ктабар гьашервилин, тапан философиядин, буш хъуьруьнринни рахунрин, лутуйринни алверчийрин ктабри эвезнава. КIелиз кIанзавач гьабурни. Вири интернетда ава кьван…
Литература (классика ва я лап вини дережадин художественный эсерар) кIелун, абур веревирд авун, чпин фикирар лугьун герек туш лугьузва чи либералри. КIелун гьакIан вахт акъудун яз гьисабзава. Ктабар кхьин генани усал, акьулсуз кIвалах я кьван…
Гьа тегьерда чи саки вири сиясатдинни общественностдин, литературадинни культурадин газетарни, журналарни кIелзамач, абуруз государстводин патай къаюмвални къвердавай тIимиларзава.
Са чи республикада виридалайни вилик аялар патал литература, мектебда герек жезвай ктабар, учебникар, пособияр акъудзавай учпедгиз тергна. Аялрин литература аматIани чизмач.
Са “Кард” журналдин 300-500 экземплярди чи агъзурралди аялринни жаванрин руьгьдин игьтияжар бажагьат тамамарда.
Чи аялриз Советрин девирдин суваррикай, гьатта ЧIехи Гъалибвиликайни герек тирвал чирвилер гузвач, авач. Диндин суварар тухунин таблигъат къуватлу жезва.
ЦIийи “цивилизация” чи инсанрин гьар йикъан алукIунрай, пек-парталрай, къекъуьнрай, рахунрай, чпи чеб кьиле тухузвай тегьеррай мадни ачухдиз ашкара жезва. Месела, пионеррин галстукар, октябрятринни комсомолрин значокар, абурун тешкилатар — вири квадарнава. МискIиндиз физвай, вахт-вахтунда капI ийизвай, мусурманвилин “шартIар” ян тагана тамамарзавай инсанрин кьадар гзаф жезва. Хашпарайрин килисади генани гужлу таблигъат тухузвайди виринра раижзава. Гьа и чIавуз чи савадсуз (дуьз чирвилер авачир) жегьиларни жаванар лап хаталу сектайризни клубриз, жигьадистринни террористрин, сексотринни маса тешкилатриз гьакьван регьятдиз желбзава.
Са патахъай, чи Конституцияди динни государство чара тирди къейднава. Амма чи алай аямдин сияси уьмуьрда дин квачир са терефни амач. И кар цIийи “цивилизациядин” агалкьун яз гьисабзава.
Зун диндиз акси кас туш. Зи фикирдалди, адан вири мумкинвилер инсанар марифатлу крариз, ниятриз михьибур хьунихъ элкъуьрун лазим тир.
ЦIийи “цивилизацияди” са куьруь вахтунда чи саки вири жегьилар, гьатта студентарни, чуру алай факъирриз элкъуьрна. Чуру тун халкьдин арада ясдин лишан яз гьисабзавайди тир. Гила вирибур садлагьана “ясди кьуна” жал? Иллаки вагьабизм майдандиз атайдалай кьулухъ. Им гьихьтин мода (ярж) ятIа заз чидач.
Чи саки вири рушарикай са рангунин, иллаки чIулав ва шуьтруь, яргъи перемрин, са шумуд къатунин келегъайрин къеневай къарийриз ухшарбур хьанва. Абурухъ галай вири аяларни гьа са дундинбур жезва. Чахъ чи милливал, дагъустанвийриз хас гуьзелвал (парталрин, гуьрчег затIарин, къекъуьнрин) амачни? Им гьихьтин “цивилизация” ятIа?
Гьа са вахтунда лап гзаф рушарни, гадаярни тирякдинни ичкидин, тенбекдинни маса затIарин къурбандар жезва. Имни цIийи “цивилизациядин” агалкьун хьиз я. Чебни, асул гьисабдай, чпихъ еке мумкинвилер авай хизанрай я ихьтин “чешне” къалурзавайбур…
Мад са “агалкьун” гьакъикъи медицинадин чирвилер инкарунихъ галаз алакъалу я. Эхь, коронавирус лугьудай тIугъвалди-завалди и кар генани къуватлу авуна. Рапар ягъун шейтIанрин алдатмишунар хьиз къалуриз алахъзава. И рекье алай аямдин рекъемрин, электронный технологийрикайни менфят къачузва. ЧукIурзава чпивай жедай кьван чIуру хабарарни, шикиларни, рекъемарни. Авамар, гьатта са бязи “дипломар” гвайбурни, инанмиш жезва гьа ягь маса ганвай лутуйрихъни жасусрихъ.
ЦIийи “цивилизациядин” агал-кьунар яваш-яваш чи телеэкранрални, театрринни кинодин сегьнейрални, чи са бязи авторрин эсерризни (гьикаятдин, драмадин) къвезва. “Европадилай чешне къачу!” — гьарайзава са бязи цIийи политологрини, “инсандин ихтиярар хуьзвайбуруни”. Беден кьецIиларна сегьнейрал атун ва я гьахьтин сегьнеяр чпин эсерра тун руьгьдин “девлетар” артмишунин рехъ я лугьузва. Эхь, чун гьашервал къалурунрин жигьетдай гзаф “кьулухъ галамай” кьван… Бязи “кьегьалар” гьатта са жинсинин хизанар (итим итимдал, паб папал эвленмиш хьунин) арадал гъунин истемишунар гваз экъечIзава.
Хизан чукIун, ам ерли тахьун мадни еке “агалкьун” яз гьисабзава. Ихьтин “агалкьунри” нин къулаз къуллугъзаватIа, гьакъикъи чпин чIулав къастар къалурзавач душманри.
И чIавуз, диде-бубани амаз, етимринни куьчедал гадарнавай аялрин кьадарар гьикI артух жезва?..
ЦIийи “цивилизацияди” пул гвайбуруз шегьерар, хуьрер санлай маса къачудай ва маса гудай ихтиярар таъминарнава. Пул гвай къучиди вири къуншияр жаздандал гъайитIани, айиб, хата яз гьисабзамач…
ЦIийи “цивилизацийри” чи са хейлин хуьрерин агьалийрик мадни цIийи “хесетар” кутунва. Месела, хуьре, чилел кIвалахна, картуф-келем цана, абур тухвана, базарра сана маса гун айиб я. Патал фена, чарадан хъурт михьунни хъсан яз, айибсуз кIвалах яз гьисабзава…
Куьрелди, чахъ “агалкьунар” гзаф ава. Дуьньядин вири дявейри тагай кьадар зиянар чи руьгьдиз, асайишдиз, яшайишдиз, инанмишвилериз, чи сагъламвилиз ва садвилиз, халкьарин дуствилиз, инсан инсан яз тербияламишуниз гила, са дявени авач лугьузвайла, гузва. Экономика вилик тухуникай гзаф рахазва. Амма вилик акатзавайди руьгьсузвални инанмишсузвал, ихтибарсузвални сад-садавай къа-къатун, эхирни, лап чIехи къатарин (закондихъ инанмишбурун) акьалтIай кесибвал жезва.
Чи базарра кьиле физвай къиметрин аламатар (бакьавилер ва лутувилер) граждан дяведин йисаринбуруз ухшарбур я. И кар чи са бязи экономистрини, политикрини, аналитикрини къейдзава. Амма чи банкирризни финансистриз гуя и кар аквазвач… Депутатарни гьабурун сивиз килигзавайбур хьанва. Тарихдин илимда къалурнавайвал, олигархрин капитализмдин экономикадин къайда гьам я: пул тарашун, девлет къакъудун, кесибар мадни гзаф кIеве тун…
Идеология мягькемариз тахьайтIа, чи гележег, гьайиф хьи, масакIа фикириз жезвач, пашманди, гьич виливни хуьн тавурди хьун мумкин я. Медицинада вирусар хьиз, идеологияда вилиз такваз, обществодиз зиян гузвай “буьтIруькар” гзаф ава. Абурукай бязибурукай чун винидихъ раханва. Вири — цIийи “цивилизацияр” яз къалурзава. Гьайиф…
Амма тарих шагьид я: ихьтин гьалар анжах лап еке дявейралди, дуьньядин ампайри чпи чеб терг авуналди куьтягь хьайиди я. Бес миллионралди чпиз закондалди са кап фу нез кIанз, чпин дугъривилелди кьил хуьз алахънавай адетдин инсанарни къирмиш жезва эхир? И кар тушни чал «къайи дяве» лугьудайди илитIай дуьньядин ампайрин къаст? Америка, Великобритания, Германия, вири Европа кьиле аваз. Вири кьейитIани, чеб амукьда лугьузва а ампайри…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
