Дагъустандин Автономиядин 100 йис тамам хьун къейдзавайла, чи рикIел адан тарихда эвелимжибурукай яз къачур камарин кесерлувал, важиблувал, чи къенин аямдин республикадин экономикадинни культурадин, образованидинни яшайишдин ва маса хилерин бинеяр арадал гъайи къуватар, рекьер, гелер хквезва.
Абурукайни сад чи Кьиблепатан Дагъустанда, къадим Дербент шегьердивай кефердихъ 10-12 километрдин мензилда, Каспий гьуьлуьн къерехда, виликан къамишлухринни къумлухрин чуьлда арадал атанвай Дагъустандин Огни шегьер я. Адетдин рахунра адаз гьакI Огни, я тахьайтIа Дагогни лугьузва. Гьар са кас гъавурда акьазва: им цIаярин (чиляй акъатзавай) майданрал арадал атанвай шуьше цIурурдай чIехи заводди арадал гъанвай зурба имарат, аламат я! Огни — цIаяр, ялавар, цукIвар, цIелхемар… Огни шегьер — ЦIаярин шегьер… Чна ЦIаяр чIехи гьарфунилай кхьизва, а гаф хсуси тIварцIиз элкъвенвайвиляй.
Гьихьтинди я адан тарих? Вуч алакъада ава ам чи Автономиядихъ галаз? 1921-йисуз, Дагъустандиз государстводин дережа гунихъ галаз сад хьиз, РСФСР-дин гьукуматди и край такур жуьреда виликди тухудай, дагъвийри Советрин гьукуматдин (къурулушдин) артуханвал, ам кесибрин къайгъудар тирди фад ва гьакьикъи краралди гьисс авун паталди са жерге планар (гила лугьузвай хьтин нацпроектар) кардик кутунай.
Дагъустанда социализмдин эцигунар, агъур ва кьезил промышленность арадал гъун лазим тир… Абуруз къуватар гьинай къведай? Гьелбетда, чкадин хаммал, тIебии девлетар ва зегьметчи халкьдин садвал, алакьунар, мумкинвилер кардик кутуна кIанзавай. Ихьтин акьалтIай четин ва жавабдар крарин кьиле а чIаван Халкьдин Комиссаррин Комитет (председатель — Ж.Коркмасов), Дагъустандин ЦИК-дин (1923-йисалай председатель — Н.Самурский) авай.
Квелай башламишна ЦIаярин шегьер — завод эцигун? ГьикI рикIел атайди я и чка?
Дагъустандин Огнидин шуьше цIурурдай заводдикай чи советрин лезги литературадин классик Алибег Фатахова “Зарбачи Гьасан” поэма кхьена. СтIал Сулейманани вичин “Дагъустан”, “Серго Орджоникидзе” поэмайра и заводдин тарихдиз хейлин чка ганва. Им гьакъикъатдани цIийи девирди, халкьарин азад зегьметди, садвили ва бахтлувили арадал гъайи зурба имарат, гьакьван герек къуват тирди къейднава классикри. “Винел пад ви чIулав канаб, Къенепад ипек я, фяле!” СтIал Сулеймана гьа чIавуз лагьайди я.
Савадсуз, авам дагъви гададикай шуьше цIурурзавайбурун чIехи коллективда цIийи девирдин зегьметдин зарбачи, савадлу тешкилатчи хьун А.Фатахова кьетIен устадвилелди тебрикнава…
Вичин тарихда Огнидин заводдикай гзаф ксари поэмайрихъ галаз санал публицистикадин ктабар, художественный романарни кхьенва…
Чиди газетдин макъалада и цIийи имаратдин важиблувал гьихьтинда хьанатIа, рикIел хкун я.
Заводдин тарихдин ктабда къейднавайвал, Дагогни завод Советрин Союзда а чIавуз эцигунрин карханаяр патал дакIарра твадай шуьшедин листер акъудиз хьайи сад лагьайди я. Вичини гьа чкадал чиликай хкатзавай тIебии газдин чимивал, чкадин къум, известнякар (хаммал) ишлемишзавай. Им тIебии девлетар халкьдин къуллугъда, яшайиш вилик тухунал желб авунин лап хъсан мисал тирди а чIавуз (1923-йис) иниз атай РСФСР-дин ЦИК-дин председатель М.И.Калинина къейднай: “Шуьше цIурурдай механизироватнавай завод эцигун Яру Дагъустандин жегьил индустриядин (промышленностдин) бине кутун я. Къуй Огнидин ялав квай цIаяри культурадихъ, савадлувилихъ физвай Дагъустандин дагъвийрин рехъ ишигълаван авурай!”
Тарихди къалурзавайвал, Огни заводдин ишигъ-экв, чимивал, гурлувал Советрин девирда садрани яваш хьанач. Гьатта акьван къуватар чавай къакъудай Ватандин ЧIехи дяведин йисарани заводди фронт ва далупад лап герек материалралди (яракьралди ва тадаракралди) таъминарна. Дяведиз фейи бубайринни дидейрин, чIехи стхайринни вахарин чка жегьилрини аялри кьуна, заводди югъ-йиф талгьана кIвалахна!
Тарихдин делилрай аквазвайвал, гилан Огни шегьер алай чкадиз гьеле революция жедалди карчи инсанри фикир ганвай. Чиляй акъатзавай цIаярикай сифте яз 1914-йисуз Астрахандай тир стхайри — Малышеври хийир къачун кьетIна, инал шуьше цIурурдай гъве-чIи завод кардик кутуна. Шуьшедикай а чIаван чехирчийриз герек путулкаяр гьазуриз хьана. Амма 1917-йисан инкъилабдин вакъиайри иниз яб хгудай мумкинвал тунач. Заводни квахьна…
1921-йисуз цIийи гьукумдин векилри Огнидин цIаяриз цIийи уьмуьр хгун кьетIна. ЦIийиз кардик кухтур заводди вацра 300 агъзур путулка, дакIарра твадай шуьшедин 250 ящик листер ва бязи къаб-къажагъ гьазурзавай.
1923-йисуз кIвалахар цIийи механизмайрин (машинрин) куьмекдалди кьилиз акъуддай завод эцигиз гатIунна. Механизмаяр иниз Бельгиядай, устIарарни гьанай, Европадай, гъанай. М.И.Калининни гьа чIавуз иниз мугьман хьанай.
Огнидин шуьше цIурурдай заводди неинки са Дагъустан, гьакI Кеферпатан Кавказдин вири республикаяр дакIарра твадай гуьзгуьйралди таъминариз хьана. 1927-йисуз ада 684 квадратный метр дакIаррин шуьшеяр гузвайтIа, 1965-йисуз гьа са майданрал 10 миллион квадратный метрдив агакьна мал гузвай. Ида РСФСР-да санлай акъудзавай шуьшедин 10% тешкилзавай. Яни Огнидин завод уьлкведин зурба карханадиз элкъвена!
Идахъ галаз сад хьиз, Огнидин поселокни чIехи хьана. Иллаки адан кьиле машгьур инженер К.Л.Козленко акъвазайдалай кьулухъ (1954-йисалай) заводдихъ цIийи агалкьунар хьана. Заводда куьгьне линияр цIийи хъувунихъ галаз сад хьиз, цIийи цехар арадал гъана. Заводди чи уьлкведин химиядинни недай-хъвадай затIарин промышленностдин карханайриз шуьшедин турбаяр, лап цIийи жуьрейрин къаб-къажах, банкаярни путулкаяр акъудзавай. Гъилин кIвалах саки амачир. Вири крар автоматрини механизмайри тамамарзавай.
Им лагьай гаф я хьи, заводди шей гьасилунихъ галаз санал вичиз герек пешекарарни гьазурзавай. Ина дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисарани ФЗУ-да вишералди дагъви жегьилрини рушари шуьше цIурурдай ва адакай жуьреба-жуьре затIар гьазурдай ва маса пешеяр чирна.
Огни шегьер эцигайбур, сифте нубатда, гьа заводдин эцигунардайбур, инженерар, техникар тирдал шак алач. Экономикадинни культурадин кьетIен агалкьунрай, заводдин 50 йис къейддайла, адаз “Знак Почета” орден гана.
Шуьше цIурурдай заводди ина хейлин маса заводрални чан гъана. Абурук керпичар гьазурдай, подшипникар акъуддай, чехиррин, автотехника ремонтдай ва маса карханаяр акатзава. Гамарин фабрикадин тIвар дуьньядиз машгьур хьана.
Шегьерда культурадин, образованидин, медицинадин, спортдин ва маса хилерни виликди фена. Агьалийрин кьадар ва игьтияжар артух хьана. Ихьтин шартIари Огни поселокдикай (Дербент шегьердик квай) кьилдин шегьер авунин лазимвал арадал гъана. ИкI, 1990-йисан 27-июлдиз ДАССР-дин Верховный Советди Дагъустандин Огни поселокдиз республикадин шегьердин дережа гунин къарар кьабулна. Гьелбетда, им огнивийрин тIалабунни, мурадни тир. ГьикI лагьайтIа, поселокдихъ шегьердин я бюджет, я такьатар, я вичи вич идара ийидай мумкинвилерни жезвачир.
1990-йисан 20-ноябрдиз ДАССР-дин халкьдин депутатрин Съездди ДАССР-дин Верховный Советдин къарар тестикьарна.
1991-йисан 4-мартдиз РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди ДАССР-дин Верховный Советди Огни шегьердин гьакъиндай кьабулнавай къарардиз закондин къуват гана. Гьа югъ Дагъустандин Огни шегьер арадал атайди яз гьисабзава.
2001-йисуз сифте яз шегьердин 10 йисан юбилей къейдна. А мярекатра “Лезги газетдин” векил яз иштиракдай мумкинвал чазни хьанай. И кхьинрин бинедиз къачунвай къейдерни гьа чIавуз чи гъиле гьатайбур я.
Къенин Огни шегьер генани виликди фенвай, “перестройщикринни” “прихватизаторрин” тарашунрай саламатдиз экъечIнавай, вичин рехъ умудлувилелди давамарзавай, садвилелди яшамиш жезвай гзаф миллетрикай ибарат хизан я. Ина лезгийрихъ галаз санал лап гзаф табасаранвияр, даргияр, азербайжанвияр, урусар, фадлай иниз шуьше цIуруриз атана, амукьай чехрин, немсерин, белгиявийрин невеярни яшамиш жезва. Виридалайни жегьил шегьерда жегьил хизанарни гзаф я. И кар ина къвердавай артух жезвай аялрин бахчайринни мектебрин кьадарри субутзава. Огни шегьердин эцигунрин майданар са шумудра артух хьанва, и кар давам жезва. Агьалийрин кьадар 30 агъзурдалай алатнава…
Шуьше цIурурдай заводдин пичерин зурба турбайри, гьа виликрай хьиз, чпин гьайбат ва мумкинвилер раижзава. Ибурал гила кьакьан мертебайрин кIвалерин магьлеяр, къацу гегьенш паркарни майданар, алишверишдинни шадвилерин чIехи тавханаяр, залар алава жезва…
ЦIаяр атунихъай кичIела, инсанривай эгечIиз тежедай виликан къамишлухринни къумлухрин чилел хьанвай къацу, къулай, гуьзел шегьерди чаз чи Автономиядин метлеб мадни ачухдиз ашкара ийизва. Советрин Автономиядин агалкьунрин рехъ агализ тежерди я…
Мердали Жалилов
