Мадарани Гуьлуьстан

(Эвел — 20, 24, 28,32, 36, 41-нумрайра)

Чалтук къувунзава

Мадара Къах дагъда авай багъдай ичерни чIулав гьер гъиз фейи са вад йикъалай Чалтук, вичин зангъар-зунгъурни алукIна, пачагьдин патав фена.

— Пачагь, вун сагърай! — лагьана ада хъел квай ванцелди. — Вахтар, жегьил уьмуь­рар физва. Зунни ви руш Гуьлуьстан гьакI амукьзава. Са гьинай ятIани атанвай къураба кIанда лугьуз, ада вичин уьмуьр пучзава. А къураба мад адан вилериз ахквадач. Ам фенвай чкадай, инсанар анихъ амукьрай, аждагьанривайни хквез жедайди туш. Ана авайбуру ам, сас элягъ тавуна, туькьуьнда. Гуьлуьстан и кардин гъавурда акьазвач. На адаз лагь: вич ягъалмиш тахьурай. Гьар гьикI хьайитIани, за вич масадаз паб хьана лагьай гаф кьабулдач. Заз хъел татурай, нагагь атайтIа, за, къуьн кутаз, шегьерда авай кIвалер вири чукIурда.

— Зи гаф авач хьи, — лагьана язух пачагьди, — масадаз жедалди, ам вун хьтин зурба пагьливандиз хьун зи кьилин винизвал, пачагьлугъдин гужлувал я. Ам захъ авай са велед я, гьавиляй завай адан кефи хаз жезвач, вун зи гъавурда акьукь. Жув рахух, белки, гила ам рази жен. Зани ви терефдихъ ялда.

Дуьньядин вири заланвал вичел илис хьанвайди хьиз, чIехи дердиник акатнавай Гуьлуьстан, кьилелай кIвачелди чIулав партал алукIна, ясда аваз, дуьньядихъ вил галамачирди хьиз, мичIи сулукда* гьахьна­, текдиз ацукьнавай. Чалтук атайла, ада ипек­дин чIулав яйлухдалди вилерилай къвез­вай экуь стIалар михьзавай.

— Саламалейк, зи вилин нур, рикIин хиял! — салам гана Чалтука.

Гуьлуьстанай жаваб акъатнач, на лугьуди, атай касни авач, адахъ галаз касни раханач. Я ада са жуьредин гьерекатни авунач. Чалтуказ хъел атана.

— Гьавая жуван уьмуьр пучмир, Гуьлуьс­тан, — ван хкажна пагьливанди. — Ваз кIани къураба мад ви вилериз ахквадач. Ам фенвай чкадай икьван чIавалди касни акъат­ хъувурди туш. Ша на гъил зав гице, чун кьведни бахтлу жеда, гьам ви бубани кьуьзуь кьилихъ архайин хьурай.

Гуьлуьстанай гаф акъатнач. Адавай зегьер кьван рикIиз туькьуьл касдин чиниз гьич килигизни жезвачир. Мисалда лугьузвай­вал, къванцяй чIал акъатдай, Гуьлуьс­танай акъат­дачир. И карди Чалтук мадни ажугъламишзавай, ам къвердавай къувунзавай.

— Бесрай, — лагьана ада дили-диванадин саягъда, — за квез авур кьван минетар бесрай! Гила за ви эвлед-бевледни кваз тергда, вунни за зуруналди тухуда!

ИкI лагьана, Чалтук, рак геляна, хъфена. Са тIимил вахт алатна, Гуьлуьстанан патав адан буба атана. Вилерал накъвар алаз, ясда авай руш акурла, адавай вичивайни шел кьаз хьанач.

— Чан зи руш, чан зи азиз бала! — лагьана бубади. — Чалтук къандин чанах я. Ажугъламиш хьана, ам гишин жанавур хьиз ава. Къе вичиз атIай гаф тагайтIа, пака вичин вири дилиярни галаз зи пачагьлугъ тергда лугьуз акъвазнава. Тек са вакай чара, чан руш, ша вун зи гъавурда акьукь. Мадара фенвайди девлерин ватан я, ам анай хкведайди туш. Ша вуна и залум зи кьилелай алуд!

Гуьлуьстаназ буба язух атана, ада жизви акъатай сесиналди, сарарикай лагьана:

— Зи рикIин мурад, вилерин ишигъ фена къе вад югъ я. Ам яхцIур йикъалай хтун лазим я. Адалай гуьгъуьниз зи Мадара хтун тавуртIа, за Чалтукав гъил вугуда.

Руш мад са гафни рахун хъувунач. Бубани, са патахъай, пашман яз, муькуь пата­хъай рикIиз са тIимил регьят хьана экъечIна. Ада рушан жаваб Чалтукал агакьарна. Амни секин хьана.

«Акъвазрай, — лагьана Чалтука вичикди. — КIандатIа, вичиз яхцIурни вад юкъуз акъвазрай. КIвал-югъ авачир, хуьр-ватан авачир, цанин хуьлекай хкатай чакъал хьиз атай а къураба мад инриз акъат хъийидани? Ваъ!»

Амма Чалтуканди халисан архайинвал тушир, и яхцIур югъ адаз яхцIур йис кьван яргъи хьана. Суьгьуьр алай дагъларай, гьуьлерай, асланар къаравулда акъвазнавай гьамамда гьалва чрана хтай Мадара девлерин дагъдайни хтунихъай адаз кичIе тир эхир.

Гьар гьикI ятIани, и яхцIур югъ куьтягь хьана. Чалтука, Гуьлуьстан це лугьуз, илчияр ракъурна. Амма руша адан лишан, кукIва якъутдинни гевгьердин кьве къаш авай къизилдин тупIал, кьабулнач. Атай илчияр, нек алахьай къарияр хьиз, хъфена.

Хабар нивай — хабар Чалтукавай. Адан вилериз иви хъиткьинна. Вичин гуьрз, къалханни къачуна, дилиярни гуьгъуьна туна, ам пачагьдин кIвалерал тепилмиш хьана. Са кьуьл эцяна, Чалтука пачагьдин кIвалерал чIугунвай парудай пад акъудна. Дилиярни галаз гьаятдиз гьахьай ада цавар рахадай хьтин ванцелди пачагьдиз гьарайна:

— ЭкъечI майдандиз!

Ясда авай, хажалатдин гьуьле батмиш хьанвай Гуьлуьстанни, и ван галукьайла, цавуз гадар хьана. И арада бубадини атана, адан вилик метIерал акъвазна, минетарна. Чара акьалтIай руша вичин вири ихтияр бубадиз гана.

Пачагь балхундал экъечIна. Ада Чалтуказни илчияр ракъур хъийидай, мехъер башламишдай ихтияр гана.

Чалтуказ мад вуч кIандай кьван? Илчийри атана Гуьлуьстанак лишан кутуна. Далдам-зуьрнейриз, ханандайриз эверна­, вичиз чидай кьван тIвар-ван авай ксар кIватI­на, Чалтука гурлу мехъер башламишна…

Бес Мадара?..

_______________________

* Сулук — кьилди гъвечIи кIвал, жув хушуналди гьахьнавай дустагъ.

(КьатI ама)

Къази  Къазиев

________________________________________

Лезги мисалар шиирралди

 

Лам чир жеда япарилай,

Ахмакь — кубут гафарилай.

*  *  *

Са тарцикай там жедач.

Са чIарчIикай гам жедач.

*  *  *

Сагъ жеда хер турунин —

Сагъ хъжеч хер гафунин.

*  *  *

Чил чир жеда, эгъуьндайла,

Дуст чир жеда, четиндайла.

*  *  *

Шем туьхуьрда шагьварди,

ЦIай куькIуьрда шагьварди.

*  *  *

— Зун халиф я, заз чизва,

Вуна жувни халиф ялда.

Йифни жезва — рагъ акIизва,

Бес чи ламар ни гьалда?

Майрудин  Бабаханов

___________________________

 

Лезги чил

 

Лезги чилер — гуьзгуь чилер,

Вилаятар еке тир.

Ахцегь шегьер, Къусар шегьер,

Дербент шегьер къеле тир.

 

ЦIелехъандин къайи шагьвар

Акьада ви хъуькъвера.

Тахьай хьтин кьуркьушумар

Къвез гьатда ви кIвачера.

 

Юзаз жедач, серсер хьана,

Сятералди суст жеда.

Шалбуз дагъдин живер хьана,

ЦIелехъандиз дуст жеда.

 

Куьн чIалахъ хьухь, пуд уьмуьрни

Акъуддай за Миграгъа.

Ийимир гьич са фикирни —

КIунтIал акьах, гьарагъа.

 

Тариф ая гуьрчегвилин,

Шагь дагъларин майданрин.

Зиреквилин, эркеквилин

Варташендин чубанрин.

 

Гележегдин везиндин ван

Атуй — яб це вацIариз.

Аку, къвазва абулейсан

Чан гуз яргъи рушариз.

 

Самурдин там, Каспийдин гьуьл,

Вили цав, пуд стха хьиз,

Ачухиз куь рикIни гуьгьуьл,

Къвез, гьахьда куь арадиз.

 

«Акъваз, акъваз, акъваз, акъваз,

Гьич тахьайтIа, уьтери,

Акурай и девлетар ваз!» —

Тагькимарда вилери.

 

Ваз кIандайди са кьве вил я:

Тамаш чIехи уьлкведиз.

Зи лезги чил гъвечIи чил я

Вилер буьркьуь бендедиз.

Ибрагьим  Гьуьсейнов

________________________________

Алатай вахтарин аялрин къугъунрикай

КIинтI-лаш

Къугъунин гьар са иштиракчидиз са юкI яргъивал алай лашни чIибни зур алай кIинтI лазим жеда.

Къугъуна кьве аялдивай ва я кьве дес­тедиз пай хьанвай 4-10 аялдивай ишти­ракиз жеда. Сифте къугъун башламишу­нин нубат тайинарда — дестейрин кьиле­ авай кьведа, лаш къачуна, гъутаралди­ алцумда. Гъуд лашунин вини кьилел акьалтай аялди ам гъутувди чIугуна кьада, муькуь дестедин аялрикай сада лаш вичелай алакьдайвал кIинтIиналди пуд сефер­да яда. Эгер лаш гъиляй аватайтIа, кIинтIинал ягъай аялдин дестеди къугъун баш­ла­мишда.

Гила къугъун икI кьиле тухуда. Аялри къугъунин кьадар меслят ийида (адет яз, 1000, 2000, мадни артух лашунин мензил тайинарда). Акси дестедин кIинтI къугъун­ башламишзавай дестедив вугуда. Дестеда сифте нубатда авай аялди, кьил са жизви виниз хкатдайвал, лаш гъута кьада, адал кIинтI эцигда ва ам цавуз гадарда, лашунин агъа кьилелди вичивай алакьдайвал яна яргъаз акъудда. Ахпа кIинтI ягъай аялди вичин лашуналди кIинтI аватай чкадал кьван мензил алцумда. Гила аялди лаш кьве къванцел кьве кьил эцигна тада (кьве къван алай чкадиз пен лугьуда).

Акси дестедин аялар кIинтI аватай чкадилай кIинтIиналди лаш ягъиз чалишмиш жеда. Эгер лаш яна къванерилай вегьез алакьайтIа, кIинтI агалдарна дестеди къачур мензил гьисабдач. КIинтI язавай кьилиз акси дестедин аялар хкведа ва кIинтI гьабуру агалдариз, мензил къачуз башламишда. Эгер кIинтIиналди пендал алай лаш вегьез тахьайтIа, къугъун муькуь дестедин аялри давамар хъийида.

И къугъуна аялар, лашуналди яна, цавай физвай кIинтI чилел аватдалди кьазни алахъда. Эгер алакьайтIа, акси дестедиз хьайи гьисабдин кьадар вири «куда», яни та­хьай мисалдай кьада.

Къугъун меслят хьайи гьисабдал кьван тухуда. Гьи дестедивай гьисабдин кьадар сифте къазанмишиз хьайитIа, гьабур гъалиб жеда.

«Лезги газет»