Мадарани Гуьлуьстан
(Эвел — 20, 24, 28, 32, 36-нумрайра)
Мадара Къах дагъда
ЦIай кьунвай дагъларай фена, чIехи лепеяр алай гьуьлериз гьахьна, са затIни тахьай, асланар яна кьейи ва суьгьуьр алай гьамамда гьалва чрана гъайи Мадарадиз са куьнихъайни кичIезмачир. Ада викIегьдиз вичин гарун балкIан гьалзавай, а гьайванни цавай физвай. Йиф-югъ, дагъ-дере лугьун тийиз, рекье хьайи ам эхирни са кьакьан дагъдин этегдив агакьна. Гьа им Къах дагъ тир. Мадаради руфунин кIаник дабан кягъай Къирят дагъдин хурай виниз тепилмиш хьана, ада гада дагъдин кукIвал тухвана. КилигайтIа, анаг дуьз майдан я. Гила Мадаради балкIан кьил туькIвей патахъ ахъайна, тади квачиз гьална, вучиз лагьайтIа, гьич садрани гьекь тахьай адан хуру и сеферда кьеженвай.
Цуьк акъатай мехмер чуьлдай тIуз Мадаради вичин балкIан, гьална — адан вилериз я багъ, я цIивдай гьайван, я инсан акунач. Ада вири умуд балкIандик кутунвай. «Гьар гьикI хьайитIани, пис патахъ ада зун тухудач», — фикирзавай Мадаради. Кьенерар пурарин кьилихъ вегьена, ада балкIан вичин ихтиярда туна.
Гьа икI абур са кьадар мензилдиз фена. Ахпа са жейран акур Мадаради балкIан гьа патахъ гьална. Жейран катна, балкIан адахъ калтугна. Ам кат — им калтуг, ам кат — им калтуг. Эхирни Мадарадиз яргъай хьиз, чахмахдин къванцикай кьакьан пару эцигна, кIевирнавай чIехи багъ акуна. «Гьан, гьа им Чалтука лугьузвай багъ я», — фикирна ада. Жейран, багъ галай терефдихъ катна, Мадара адахъ калтугна. Жейран парудилай элкъвез катна, гада адан гуьгъуьна гьатна. Эхирни са чкадилай жейран, хкадарна, парудал акьахна, ахпа ада вичи вич багъдиз вегьена.
«Гила вуч ийида? — фикирна Мадаради. — Жейран зи хурукай хкатна. Багъдин пару кьакьан я. Аниз фидай рехъни заз чидач. ГьикI авуртIа хъсан жедатIа?»
Са жизви ихьтин фикирар авуна, Мадаради вичин бадкIан парудилай элкъвена гьална. Са сятда гьална, кьве сятда, адаз багъдиз фидай са гирве кьванни акунач. Эхирни ам пару са тIимил аскIан чкадал гьалтна. «Аллагь-яллагь, — лагьана ада вичи вичикди, — гьа инлай хкадариз алахъна кIанда».
Парудивай яргъал хьиз къекъечIна, ада балкIандиз явашдиз са къирмаж вегьена. Буба ваз къурбанд! Къушраз элкъвей балкIан цавуз гадар хьана, ада парудилай анихъ хкадарна.
Амма багъда я девдин, я инсандин ял-нини авачир. Векьера жуьреба-жуьре рангарин цуьквер экъечIнавай багъдин чил, ипекни йис акадарна, хранвай Хварасандин халича хьиз аквазвай. Тарарал садбурал къалиндиз, масадбурал кьериз гьар жуьре емишар алай. «Гьи тарцелай атIуда, гьи тарцел тада?» — фикирна Мадаради. Багъдин къешенгвал, чIагайвал акурла, ам девлерин багъ тирди, абуруз хабар хьайитIа, вич нерин хилез чIугуна, куьтягьдайди гададин рикIелай алатнавай.
Мадарадиз, вичин рикI ацукьай са тарцел фена, ичер атIуз кIан хьана. И арада адан вилик дехьне багъдин парудилай къенез хкадарай жейран акъатна. Адаз мад жейран кьаз кIан хьана. Жейран, адаз килигна, катна. Жейран кат, гада калтуг. Эхирни жейран багъдин юкьва са ичин тарцин кIаник акъвазна. Мадарадихъ элкъвей ам гуя хъуьрена, тарциз килигна, вилерикай квахьна.
«Мад гила агакьдай гьарай амач, — лагьана гадади вичин рикIяй, — гьа и тарцелай ичер атIуда».
БалкIандилай эвичIни тавуна, ада, хкягъиз-хкягъиз, иер-иер ичер атIана хурчарар ацIурна. Гила адаз кIамайди гьерерин суьруь гьинаватIа жагъурна, абурукайни сад балкIандин пурариз хкаж хъувун тир. Амма суьруь гьинай жагъурда?
Мадара, кьил хкажна, гуьзгуь хьиз михьи вили цавун тагъдиз, ахпа атирлу цуькверин сачахар хранвай чилиз килигна, багъдин и пата, а пата вил экъуьрна. Мад адаз дехьнен жейран акуна. Гададин рикIяй хиял фена: «Яъ, гагь вичи вич къалуриз, гагь вилерикай квахьиз, и гьайвандиз завай вуч кIанзава? Им ничхир ятIа, жин ятIа?»
Артух вахт ракъур тавуна, ада вичин Къирят жейран галай патахъ гьална. Мад жейран катна, гада адахъ калтугна. Къекъвез-къекъвез, тарарин арайрай катай абур эхирни багъдин саки къерехдиз акъатнай жеди, жейран мад гададин вилерикай квахьна. И арада Мадара къапа-къап гьерерин суьруьдал гьалтна. «Гьан, — фикирна ада, — и жейран заз куьмек гузвайди я, ада заз рехъ къалурзава. Дагъдай ада зун багъдиз гъана. Багъда лап хъсан ичер алай тарцел тухвана. Гила суьруьдални агакьарна. И гьайвандин мурад заз куьмек гун я».
БалкIандилай эвичIна, гьерерикай сад кьуна, пурариз хкажна, Мадара вични Къирятдал акьах хъувуна. Гьерни хурухда кьуна, фаракъатдиз пурара ацукьай ам и патаз, а патаз килигна: «Гьинихъ фида?»
Рагъ дагъларихъ хъфизвай вахт тир, югъ куьтягь жезвай, вахт пучна виже къвезвачир, югъ аламаз, гьич тахьайтIа, багъдай экъечIна кIанзавай. Гъил пеле туна, гада гьар патахъ килигна. Мад жейран акур адан сивик хъвер акатна.
Вил акьална ахъайдай кьван вахтунда жейран гададин виликай а патахъ катна, Мадарадини балкIан адан гуьгъуьниз гьална. Жейран катна, гадади адан гуьгъуьниз гьална. И сеферда ам жейран кьаз алахъзавачир, ада вич гьиниз тухудатIа чирзавай.
Эхирни жейранди вич тухузвай пата яргъай хьиз Мадарадиз багъдин пару акуна. Агакьна килигайтIа, ам багъдай экъечIзавай варарал гьалтнава. Хвеши хьайи ада, балкIандилай эвичIна, варарихъ вегьенвай кIарасдин гул хкудна, варар ахъайна. БалкIандал акьах хъувур ада «Сагърай зи куьмекчи!» лугьудай тегьерда жейрандиз гъил юзурна, варарай экъечIна, ам рекье гьатна. Чина гуя хъвер авай жейран са кьадар вахтунда кьулухъай адаз килигиз акъвазна.
Вич вичин ихтиярда тунвай Къирят Авчи Пириман кIвалер авай там галай патахъ хквезвай. Югъни куьтягь хьана, хурушум алукьнавай. Садлагьана Мадарадин япарихъ дагълар ацахьай хьтин ванер галукьна. Кьулухъ элкъвена килигайтIа, а ванер вич хтай Къах дагъдай къвезвайбур я. Абур, гъуьрч авуна, элкъвена хквезвай девлери тунвай ванер тир.
Анжах Мадарадиз кичIе жедай кар амачир: ам, девлерин вилаятдай акъатна, инсанрин вилаятдиз хтанвай.
Къази Къазиев
(КьатI ама)
___________________________________
Зул
Зул атана сам кьилеллаз,
Патар яру ичер гваз.
Зуьрне-далдам гъенел алаз,
Зи халудин мехъер гваз.
Куркурри хьиз ван авуна
Школадин зенгери.
Дидеди, рикI-чан авуна,
Ракъурна зун рекьериз.
А рекьевай мирги гъалар,
Танар тик тир къавахар.
Чуьллер тирвал цазвай цанар,
Физвай зулун кIвалахар.
Хъипи хьанвай пеш виняйгъуз
Къвез, лепе гуз, къугъвана.
Зулухъ физвай а рекьяй тIуз
Чун классдиз атана.
Ибрагьим Гьуьсейнов
_______________________
Лезги мисалар шиирралди
Ракь атIуда ракьуни —
Гаф атIуда гафуни.
* * *
ТIар тийирдаз гафуни
ТIардач гьакIни лашуни.
* * *
Алукьайнал дидедин кьуьл
Алахъ жува эцигиз кьил.
* * *
Камаллудаз — юзуналди,
Акьуллудаз — гафуналди,
Ахмакь ятIа, — лашуналди.
* * *
КIвалахдайла, — серин кьур,
ТIуьн гъайила, — дерин кур.
Майрудин Бабаханов
______________________
Алатай вахтарин аялрин къугъунрикай
Ягъи
Им рушарин къугъун я. 5-7 йис хьанвай са шумуд руша гъилер кьада, абурукай сада манидик кьил кутада, амайбуру са-са цIар тикрарда. Элкъвей цIарцIин юкьва са руш ацукьнава. Аялри, са шумуд сеферда мани лугьуз, адал чарх яда. Ацукьнавай рушал чинеба лакIаб эцигнава. А лакIаб жергеда акъвазнавайбурун кьил гвайдаз чида. Гьар мани лагьайла, жергедикай сад хкечIна, юкьва ацукьнавай рушан патав фида (ам бубади къачунвай кал яз гьисабда). Аялдиз малдин лакIаб лугьуда, адани крчаралди яда. Гьар гьим фейитIани, гьа икI жеда. Эхирдай кьил кутазвайда адан тIвар кьурла, ам къарагъда, аялриз кIанивилерда, тадиз мани хълагьда. Ахпа кал масадакай жеда. Гьа икI къугъун давамарда.
Кьил кутазвайда ва жергеда акъвазнавайбуру ядай мани:
Чаз бубади кал къачуна,
Чаз бубади мал къачуна,
Чин эбреш, пел кьашкьа,
Рахудайди я и мукьва.
Хесетар ква нагьакьан.
Нек гудайди я кьве къажгъан.
Калин патав вуж фирай?
Адан тIвар бес ни кьурай?
Аялрикай сада — «За!» — лагьана жаваб гуда ва тIвар кьада:
— Шуьмекь, Эрбеш, Кьашкьа ва мсб.
Кали ам крчаралди яда. Гьа икI вири аялар алатда, эхирни кьил кутунвайдан тIварцIел ам рази хьана къарагъда ва аялриз ада ихьтин мани яда:
Бул це заз векьер,
Гун за квез некIер!
Туьмер ая заз,
ДакIукI, зи нек хъваз!
Динж хьурай зи цур,
Векьив ацIуй кьур!
Заз бул це яд, ем,
Неъ зи къаймах, чIем!
Гьа икI къугъун давамарда.
И къугъун са гъвечIи майдандал тухуда. Ам физкультурадин тарсарани тухуз жеда.
«Лезги газет»
