Мадарани Гуьлуьстан
Советрин девирда лезги писателрикай Къази Къазиев рикI алаз кIелзавайбурукай сад тир. Адан жуьреба-жуьре терефрин яратмишунра «Мадарани Гуьлуьстан» махуни-повестди кьетIен чка кьазва. ГъвечIи ва юкьван яшарин аялар патал и мах Дагъустандин учебно-педагогический издательстводи 1963 ва 1965-йисара кьве ктабда аваз акъуднай. Чна алай девирдин аялриз и гуьрчег мах ахъай хъийизва.
Кесибдин папаз гада хьана
Хьана кьван, хьанач кьван са гада. Ирид аялдикай амукьнавай тек сад. ТIварни адан тир Мадара. Инал ихьтин тIвар гьикI рикIел акьалтна эцигнавайди ятIа, гъавурда туна кIанзава.
Фад алатай куьгьне девирра хьайи крар я. А вахтара уьмуьр четинди тир. Кьурагьвилер, я яргъалди чIимелвилер хьайила, магьсулар хкатдай, техилар жедачир, инсанар недай фу авачиз амукьдай, каша гьатдай, гишила кьейи дуьшуьшарни жедай.
Гьа ихьтин дар йисарикай са йисуз четиндиз яшамиш жезвай са лежбердин хизанда гада хьана. Хци шадардай чкадал гьакIани ругуд аял авай лежбердин рикIиз заланарна.
— Мадара… мадара… мадара… — галамаз-галамаз акъатна бубадин сивяй.
Кесибдин фикир тир: «За ибур гьикI хуьда, ибуруз вуч гуда? Гьикьван мадара авуртIани, кьенят авуртIани, акъакьзавач».
И арада кIвалин пипIе аялдихъ гелкъвезвай дидеди лагьана:
— Шехьмир, бала, шехьмир. Бубади вал тIварни эциг хъувуна. Шехьмир, дидедин Мадара.
Гьа икI гададин тIвар Мадара хьана фена.
Йикъар-варцар къвез алатна. Гада чIехи жезвай. Адан пуд лагьай йис алукьна. Имни халкь мад акI каша атIай йис хьана хьи, хуьруьнвияр сурарилай хквез агакьзавачир, са кьейиди кучукдалди, мад сур атIун хъувун лазим къвезвай. Гзаф кIвалерин гурмагърай гум акъатзамачир.
Язух Мадарадин хизандизни мусибат хьана: адан дидени буба, стхаярни вахар вири кечмиш хьана.
Мадарадихъ тек са Перистан баде амукьна. Ада, вири вичин къуватар эцигна, хтул кьиникьикай хкудна.
Къвез-къвез Перистанан хтул чIехи жезвай. Адаз дуьньядин уькIуь-цурудакай хабар хьана, хъсан пис чир хьана. Нубатсуз кардихъ галаз ара авачир, гуьгьуьл шад, викIегь, зегьмет чIугвадай, вич-вичихъ инанмиш жегьил итим хьана Мадарадикай.
* * *
Са пакамахъ фад ахварай аватай Мадара къулан кIане, гъилер ченедик кутуна, курпашмандиз ацукьна.
— Ана гьикI хьана, чан бала? — хабар кьуна бадеди. — Вун вуч фад къарагъна? Вун акьван пашман вучиз я?
— Пашман тахьана, за вуч ийин, — жаваб гана Мадаради, — заз хабарсуз яргъал сефер акъатнава.
— Яргъал сефер вучтинди я? Зун гъавурда тур.
— Заз са къариб ахвар акуна, баде. Эгер а ахвар кьилиз акъатайтIа, чи кьведанни бахт я. ТахьайтIа, и дуьньядал жедай уьмуьрдихъ зи вил галамач.
— Ахвар ви хийирдиз хьуй, бала. Ахъая садра, диде ваз къурбанд, ам вуч ахвар ятIа.
— Зун са гуьзел багъда гьавиздин кьилел ацукьнавай. Цихъ гьарарат тир. Анжах гьикьван чалишмиш хьайитIани, зи гъил цихъ агакьзавачир. Яд кIанзавай зун и азиятдик квайла, гьинай акъатнатIани чидач, зи вилик немир-хъвамир, ракъариз-варцариз къалурмир лугьудай хьтин са гуьзел руш атана. Ада, алгъана, регьятдиз гьавиздай са жемина авай яд къачуна, залди яргъи авуна. «Буюр, гада, хъухъ, — лагьана. — Им абу-земземдин яд я, идакай ви вири дердериз дарман жеда».
Инал Мадарадай гаф акъат хъувунач.
— Ахпа гьикI хьана, чан хва? На адан гъиляй яд хъванани?
— Ваъ, завай хъваз хьанач. Яргъи авур зи гъиле яд авай жем ваъ, рушан гъил гьатна. Ам кьулухъди гадар хьана, жем чилел аватна, адай яд экъична.
Мадара мад кисна.
— Ахпа гьикI хьана, зи бала? На зи рикI акъудмир тIун!
— Ахпа гьикI жеда кьван, баде. «И гъил кьаз кIан хьайибур гзаф ава, гада, — лагьана руша. — Эгер ваз гьакьван зи гъил кьаз кIанзаватIа, зи бубадивай ихтияр къачу. Зун Ямен шегьердин пачагьдин руш я. За вун гьана гуьзлемишда». И гафар сиве амаз, руш зи вилерикай квахьна. Зун, ягъайди хьиз, ахварай аватна.
— Ви ахвар хийирдиз хьуй, зи бала, — лагьана, бадеди ухьт аладарна, вичикди фикирна: «Чидач ман, пачагьдин руш кьисмет жедай бахт чахъ аватIа».
— Яргъи фикирар авуникай хийир авач, баде,- зирингдиз къарагъна Мадара. — Вуна заз са пуд йикъан фу чуруж. А руш авай Ямен шегьердиз фида зун.
И ван хьайи къаридай гьарай акъатна:
— Я чан хва, ибур гьакIан ихтилатар я. Ямен шегьерар вучтинбур я? Абур вун агакьдай чкаяр туш! Пачагьрин рушарни чун хьтинбуруз халкьнавайди туш, абур гьа чеб хьтин шагьзадайриз кьисмет жедайди я. Чуькь тавуна жуван югъ няни ая.
Къари шехьна, амма Мадарадиз адан гафари таъсирнач.
— Ваъ, баде, — лагьана ада, — зун фена кIанда.
Гзаф лагьана къариди, хтулдиз гьич тIимилни ван хьанач.
Маса чара амукь тавур Перистан къариди, парциз кьезил, менфятдиз артух пуд цикIен, пудни акадин фар чрана, хтулдин чантада туна.
— Ви сефер хийирдиз хьурай, чан бала, вун ви мураддив агакьрай! Белки, яд къадрида кьуна, вазни уьмуьрда са экв акван.
ИкI лагьана, бадеди вичин хтул хийир-дуьадалди кIваляй акъудна. Мадара, чанта хъуьчIуьз вегьена, рекье гьатна.
(КьатI ама)
Къази Къазиев
_______________________________________________________
Дамах ая
Мад гатфари вичин тIапIар ахъайна.
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Ажеб тушни и вахт дуст яз авайна,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Куьз ятIани, гатфар хуш я рикIериз,
Ачухзавай сеферар чи рекьериз,
Тади гана ада хъуьтIуьн къаяриз,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Гьар набатат мижедалди хцIу я,
ХъуьтIуьн барзу гила махпур къацу я,
Чимивилин тав аквадай яцIу я,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Килиг садра ада гъанвай цуьквериз,
Ухшар авай гъвечIи рушан мекериз,
Ажайиб гьисс гузва ада рикIериз,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
КIамара ван гьатда, живер цIрайла,
Ачух жеда вацIни, ятар атайла,
Мани яда лепеди, вич авайла,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Къубудин ци ахпа багъни дигида,
Аявалай тарари цуьк ийида,
Кас амукьдач мад лугьудай мекьида,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Гатфарив гва каникулрин арани,
Гьич тежедай уьмуьрдивай чарани,
ВацIа балугъ кьун, эхъуьн я парани,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Дана хкиз, куьмекар гуз дидедиз,
Къилихарни эцигайла куьне дуьз,
Фидач буба хажалатдин гуьнедиз,
Дамах ая гьа и кардал, аялар.
Абдул Ашурагъаев
______________________________
Чан масан бала
Бахтлу кьисмет цаварин,
Шад югъ гъайи суварин,
Лекь тир гужлу луварин,
Чан масан бала!
Сад Аллагьдиз дад авур,
Дидедин рикІ шад авур,
Дуьнья гатфар, гад авур,
Чан масан бала!
Ислягь лифер кьилеллай,
Билбил я вун хилеллай.
Экуь тир рагъ кьилеллай,
Чан масан бала!
Бахтар галаз вун гайи,
Хажалатар цІув гайи,
Мубарак хьуй югъ хайи,
Чан масан бала!
Сажидин Саидгьасанов
_______________________________
Къушарин тIварар чира
Шикилрай аквазвай къушариз фикир це. Абурун тIварар кхьихь. Куьмек патал сад лагьай гьарф кхьенва.
«100 тапшуругъ» ктабдай
_________________________________________________________
Лезги гьисабунар-къугъунар
Рагъ-варз
Аялар дестейриз меслятдалди, дуьздаказ паюн патал ихьтин гьисабун ишлемишда.
Къугъуник квачир са аялди къугъвадай аялриз тIварар гуда: садаз — рагъ, муькуьдаз — варз, гьа икI — виридаз. Гила ада дестейрин кьилер жедай кьве аялдивай хабар кьада:
— Ваз рагъ кIандани, варз?
«Варз» лагьайдан патаз вири варцар къведа, «рагъ» лагьайдан патаз — вири ракъар.
Сифте нубат
Сифте нубат икI эцигда.
Къугъунин кьил гвайбурукай сада вичин гъиле авай лаш муькуь аялдин гъилиз вегьеда.
Гила и кьве аялди сад муькуьдан гуьгъуьналлаз лаш вини кьилел кьван чпин гъутаралди алцумда.
Лашунин вини кьилел нин гъуд акьалтайтIа, сифте нубат гьаданди жеда.
_____________________________________________________________
Мисалар шиирралди
КицIин мурад я
КIвале вич алай
Амукьун вири.
Кацин мурад я
Амукьун ана
Тек буьркьуь къари.
* * *
Мез ава, кьил хуьдай,
Мез ава, кьил хадай.
* * *
Ван хьанатIа япариз — гафар я,
АкунатIа вилериз — крар я.
* * *
Лалда лагьайла,
Бишиди агъуна.
КьецIиди катайла,
Буьркьуьдаз акуна.
* * *
ДатIунрик квай къубудин ци
Нар девеяр квадардай туш.
Вич бинедай патахъ тарци
Хъенар дуьзбур гадардай туш.
Майрудин Бабаханов
