Имтигьанрин вахт
Гьуьрметлу дустар! Акуна-такуна, гатфарин йикъар алатна. Вилик йисан юкь-гад ква. Амма майдин эхирра ва июндин сифте йикъара чи аялринни, диде-бубайринни, муаллимринни, тербиячийринни къайгъуяр гзаф я. Сад лагьайди, кIелунрин йис куьтягь жезва. Вилик имтигьанар, ял ядай гатун варцар, авуна кIанзавай цIийи крар гзаф ква. 1-июнь Аялар хуьнин международный, яни вири дуьньядин халкьарин важиблу югъ яз къейдзава. Аялрин къайгъу чIугун, абур сагъламбур, шадбур, бахтлубур, чирвилер ва инсанвилин къилихар авайбур яз чIехи авун, тербияламишун гъвечIи везифаяр яни бес?!
Дуьньядин винел лап хаталу азарар, дявеяр къурмишзавай вагьши ампайриз вирибуру сад хьиз ваъ лугьун лазим я.
Чилин гележег аялринди — акьалтзавай несилринди тирди рикIелай алуд тийин. Бахтлу аялвал — бахтлу яшлувал я лугьузва. Гьавиляй аялар хуьн, абурун ихтиярриз зиян тагун патал гзаф институтар, тешкилатар, къуватар кардик кутунва.
Чи фикирар алай вахтунда Донбасс хуьн, а мулкар ва халкьар цIийи фашистрин тIегъуьндикай михьи авун патал кьиле тухузвай лап герек ва гьакьван четин серенжемри, чи кьегьал аскерринни командиррин женгери желбзава. Чаз Чилин шардин вири аялрихъ галаз санал Донбассдин аялрин азадвални, хушбахтвални, нурлу гележегни багьа я. Лап гъейратлу инсанри Донбассдин аялар чпин кIвалера кьабулнава. Чкадал аламайбурувни хейлин куьмекар агакьарзава.
Чун, россиявияр, Донбассдин аялрихъ галаз санал ала. Чаз ислягьвал, азадвал, михьивал, мублагьвал багьа я. Чна фашизм, миллетчивал, дявекарвал гьамиша негьна, гилани негьзава. Чун, чи халкь, чи Президент, Армия, Гьукумат сад я. Чун гьахълу я. Чун гъалибни жеда!
Чи уьмуьрди чавай лап хъсан чирвилер, алакьунар, дуствилинни архавилин алакъаяр хуьн истемишзава. Чна чи вири мумкинвилер и метлебрихъ элкъуьрзава…
Мерд Али
______________________________________________________________________________
Гуьмбет
…Вилик квай дагъ са акьван кьакьанди туширтIани, адан кIаникай са шумуд виш метрдин туннель тухванва. Аникай хкечIна, Зеленчукдихъ элкъвейла, зи вил дагъдин кукIушдал алай лацу гуьмбетда акьуна. За шофердивай ам вучтин гуьмбет ятIа жузуна.
— Ватандин дяведа телеф хьайи партизанриз эцигнавайди я, — са геренда автобус акъвазарна, суьгьбет башламишна ада. — Марухдин гирведилай чи кьушунри гьужум авурла, фашистар Тебердадай, Карачаевскдай, Зеленчукдай экъечIна, катиз башламишна. Советрин аскерар, гьа и туннелдай атана, Кубань вацIалай элячIна, виликди фена кIанзавай. Маса къулай рехъ и дагъларай авачир. Гьавиляй важиблу объектар хуьн командованиди партизанрал тапшурмишна. Советрин Армия иниз агакьдалди, Черкасскдай кьулухъ чIугвазвай немсерин саперрин са взвод, къанлувал ийиз — муьгъни туннель хъиткьинариз, мотоциклийраллаз атана. Гьа и гуьмбет алай синелай партизанри юкъузни, йифизни муькъвелай вил алудзавачир. Абур цIусад кас авай. Душмандин къуват гзаф тир. Дагъдин лекьер, куьмек агакьдалди, вири телеф хьана, фашистарни абуру тIимил къирмишнач. Амма игит рухвайри тапшуругъ, чанарилай гъил къачуна, тамамарна: чи кьушунриз рехъ саламатдиз туна.
Яшлу черкес кис хьана.
— Ахпа? — жузуна за.
— Гьа цIусад касни вири и кукIушдал стхавилин сура кучукна. Гуьгъуьнлай жегъилри анал чпин харжидалди гуьмбет эцигна.
— Абур вужар ятIа малум яни?
— Заз ван хьайивал, урусар, черкесар… Абурук лезги пуд стхани квай лугьузва.
— Лезгияр? — рикI къудгунна зи. — Абур иниз гьикI акъатна?
— И дагълара женг чIугур партизанрин арада Кеферпатан Кавказдин вири миллетрин векилар авай. Абурун къаст хайи дагълар душмандикай хуьн тир.
— Бес гуьмбетдал тIварар кхьенвачни?
— Ваъ, абурукай икьван гагьда садни тайин хьанвач. Стхаяр тир лезгийрин тIварар Кавказдин такабурлу дагъларин тIварар я лугьудай: Эльбрус, Казбек, Хенжел. Гуьмбет алай синелай, алахьай гьава авайла, а дагълар капан юкьвал алайбур хьиз аквада.
— Вужар ятIани, кьегьал рухвайриз рагьмет хьурай! — дуьа авуна са мусурман къариди, чинай гъил чIугуна.
Завайни ана хьайи пуд юкъуз стхаяр вужар тиртIа чириз хьанач. Амма зи рикI шадвилив ацIана, мецел халкьди туькIуьрай мани хтана:
Черкес пурар алай балкIан
Шамил алаз атайди я.
Игит Шамил гьар дяведай
Гъалиб хьана хтайди я.
“Такабурлу дагълар… Пуд дагъ — пуд стха… Садвал, викIегьвал, эркеквал!.. Мумкин я абур стхаярни тахьун, — фикирна за, — я халис тIварарни”.
Черкесар, аварар, лезгияр… Чи вири дагъвияр! Куьн гьикьван дирибаш я! Квекай гьакъикъатда халкьдин риваятар хьанва!
Шамсудин Исаев
______________________________________________________________________________
Гатфар йикъан пакамахъ
Йифен къаранлухди къужахда кьунвай цавун варар яваш-яваш ахъа хьана. Цавун кIан къвез-къвез экуьнин ярари, иви хъичейди хьиз, яру авуна. Са арадилай, тIебиатдикай йифиз чуьнуьх хьанвай рагъ, хъуьрез-хъуьрез, вичин кIваляй экъечIна. Адан нурар акьур тIебиатдал акваз-такваз чан акьалтна. Инсанар гьарма сад вичин кIвалахрин гуьгъуьна гьатна. Къушари лагьайтIа, тарара ацукьна, манийрал илигнавай. Зани абурухъ дикъетдивди яб акалзавай.
Садлагьана манийрин сес кьурана. Вич лугьумир, рехи са чинеругди нуькIерал гьужумнавай кьван. Абурукай сад вичин кIвачерин хци къармахривди кьуна, гваз катна. Ада сифте кьакьан кIвалерилай агъадай лув гана. Чинеругдин гуьгъуьна, гьарай-эвер ийиз, къушарин луж гьатна: чубарукар, чихчихар, чIимчIирар, чIулав нуькIер — вири сад-садак акахьна. Чубарукри иллаки къал къачунвай. Гьужумдиз фидайла, абур виридалайни вилик квай.
Чинеруг цавуз хкаж хьана. Къушарни адан гуьгъуьниз фена. Цава чамарар яна, галат хьайи чинеругдиз чи къуншидин гьаятда авай тевледик чуьнуьх жез кIан хьана. Амма къушари адалай сакIани гъил къачузвачир. Абур вири сад хьиз чинеругдал гьужумдиз физвай.
Чинеруг мад цавун аршдиз акъатна. Адаз фир-тефир чка сал хьана. Къушарин луж адан гуьгъуьнай экъечIзавач хьи, экъечIзавач. Гила лап чара атIай чинеруг кьилихъди, гуьлле хьиз, цавай агъадал къвезва. Къушар адалай алатзавач. Чинеруг, чилихъ агакьдайла, гуьзлемиш тийизвай тегьерда физвай пад дегишарна, мад цавуз винелди экъечI хъувуна. Къушари ада авур амал тикрарна.
Эхирни чинеруг лап гьалдай фена. Адавай вичиз гьатнавай гъуьрч къармахрай ахъа хьана. Къутармиш хьайи нуькI гьужумзавай къушарин лужуник акахь хъувуна. Гуьгъуьна гьатнавай къушарин ван-сесни атIана. Чинеругни вилерикай квахьна.
Са арадилай чи кIвалерин вилик квай тарара мад къушарин манидин сесер гьат хъувуна. Хуьруьн нуькIери, къавун чIередал, ацукьна чIив-чIиривар ийизвай. ЧIулав нуькIери, гагь уьфтер ягъиз, гагь, кIелери хьиз, гьарайиз, гагь арабадин чархар элкъведай ванер ийиз башламиш хъувуна. Чубарукри, симин тарарилай тIуз фенвай симерал ацукьна, гьар жуьре рангарин партал алукIнавай гатфарикай, тарар-тамарикай, векьер-кьаларикай, багъларавай атирлу цуькверикай манияр лугьузвай. Эхь, зун а манийрин гьакI гъавурда акьазвай.
Ибрагьим Агьмедов
______________________________________________________________________________
Чи Яру Гъед
Чи Яру Гъед лиш
ан язва уьлкведин,
Дявейрани къекъвена ам, галатнач.
Зуьгьре гъед хьиз, кукIвал ала Кремлдин,
Нур гузава, къуватдай гьич аватдач.
Ивидин ранг алай вичел Яру Гъед —
Амукьда ам лишан яз чи тарихда.
Чи игитрин кьегьалвилер ийиз къейд,
Гьар са чIавуз Яру Гъетрен тарифда.
Къвез-хъфида несиларни гьар жуьре,
Икрам ийиз чи тарихдин рекьериз
Валентина, Эседани чи уьлкве.
ГьикI хвенайтIа, ухшар хьана лекьериз!
Райсудин Набиев
_____________________________________________________
Дамахдачни бес!..
Дяведин рекье къагьриман хьайи,
Синагъар вахкай имтигьан хьайи,
Гъалибвал къачун эрзиман хьайи
Ахьтин бубайрал дамахдачни бес!
Душман ажузна, гатаз алакьай,
Сев хьиз магъарада хутаз алакьай,
Гьахъ паталди дуьз рахаз алакьай,
Ахьтин бубайрал дамахдачни бес!
Чаз гуьлуьшан югъ багъиш авунвай,
Жуьрэтлувилиз алхиш авунвай,
Чпин пак тIварар нехиш авунвай —
Ахьтин бубайрал дамахдачни бес!
Садрани руьгьдай ават тавур чеб,
Чандилай багьа хьайи ягь, эдеб,
Дуствал уьмуьрдиз хас тир хуш мезгьеб
Ахьтин бубайрал дамахдачни бес!..
Мукаил Агьмедов
________________________________________________
Пионер
Пионеррин тешкилатдин 100 йис
Хьайиди я зун пионер,
Хциди яз рикIни жигер.
КIан хьайитIа бирдан, эгер,
ЧIугваз гьазур чIехи женгер.
Галстукди — атIлас яру
Гуьрчегарнай уьтквем хуру!
Лепе алаз кьезил гарун,
Хуьзвай хьиз тир мягькем пару!
Акьван гуьзел тир хьи а югъ —
Майдан хьанвай цуькверин юргъ!
РикIи гузвай чандиз буйругъ:
— Ленинчи жез, ая къуллугъ!
— Гьазур я чун! — тир чи жаваб, —
Сидкьи михьи, квачирди таб.
Санални чун жедач татаб!
Дустар я чи дафтар, ктаб!..
Гьяркьуь хьанвай рекьер хуьруьн,
Сивел алаз мили хъуьруьн.
Лугьузвай чаз: “Квез аферин!
КIела! Акьул ая дерин!..”
Масад хьанвай а юкъуз зун,
Масадбур яз къекъуьн, юзун,
Горн ягъайла, чандик — зурзун,
Вучиз ятIа, тийиз жузун.
Ветеранри ийиз тебрик,
Камар къачуз вили-вилик:
“Чи гьунарриз куьнни килиг!
Картаринди я чи билиг!..”
Эхь, хьайид я зун пионер,
ТIарам кьуна танни къуьнер.
Ватан патал тир чи кьинер,
Таъсиб адан тваз мад вине,
Эхь, хьайид я зун пионер!..
19.05.2022
Мердали Жалилов
___________________________________
Имуча муча
Вич цаварин чубан я,
Агъзур хеб гваз, кIубан я. (Варз)
Вичи ракъинин хъен гуда,
Чун ксайла, гъен хуьда. (Варз)
Ирид сувун са гьалкIай рехъ,
Вуч я? (Вацl)
Имуча-муча, Муч халича:
Дагъдин кукIвал,
Къизилд хунча. (Рагъ)
_________________________________________________
Гьарфар гилиг
Шикилрай вуч аквазва? Абурун юкьва авай гьарфариз фикир це. Гьар са шикилдихъ са гьарф гилиг хъия. Месела, чуьхвер “ч” гьарфунилай эгечIзава. Амайбур куьне чира ва цIар твах.
“100 тапшуругъ” ктабдай
