Гьуьсейнов  Ризван Межидович — химиядин илимрин доктор, Дагъустандин госпедуниверситетдин химиядин кафедрадин профессор, РД-дин илимдин лайихлу деятель, Россиядин Федерациядин образованидин хилен гьуьрметлу работник, РФ-дин кьилин школадин лайихлу къуллугъчи, «Честь и гордость Дагестана — золотой орёл» ордендин сагьиб, чи уьлкведа хьиз, адалай къецени чапдай акъатнавай  илимдин 250-далай виниз  кIвалахрин, гьа гьисабдай яз 12 монографиядин (абур Москвада, Дондал алай Ростовда, Махачкъалада, Германияда чапна) автор. Чи ватанэгьлидин монографийриз чпин тIварар илимдин виридуьньядин алемда машгьур алимар тир М.Б. Графова, И.В. Мурыгина ва Ю.И. Харкаца рецензияр кхьена. Къецепатан уьлквейрин махсус журналра ингилис чIалалди адан 15 макъала чапна. Ризван Межидовича химиядин четин месэлайрай (физическая химия, химическая экология, токсикология) методикадин 18 пособие чапдай акъуднава. Ам физический химиядин ва кIеви электролитрин электрохимиядин рекьяй машгьур пешекар ва илимдин кьве хилен («Высоковольтная ионика твердого тела» ва «Релаксационные процессы в твердых электролитах») бине эцигай касни я. Профессор Ризван Межидович диссертацийрин (кьве), ДГПУ-дин илимдинни экспертрин советдин член, международный «Ионика твердого тела» илимдин сообществодин, «ДГПУ-дин хабарар» журналдин редакциядин коллегиядин, Вирироссиядин ва международный 55 форумдин иштиракчи я. Ризван муаллимди аспирантрин ва соискателрин кIвалахдизни регьбервал гузва. Алатнавай йисара адан регьбервилик кваз кандидатвилин 6 диссертация хвенва. Адан кIва­лах са шумудра вуздин премияр гуналди къейднава. Ризван Гьуьсейнов шаир ва публицист язни машгьур я. Адан гъиликай са шумуд ктаб хкатнава, гьа гьисабдай яз хайи чIалалдини («Зи уьмуьрдин еришар» (2001-йис), «Зи фикирар, хиялар» (2009-йис)…  

Тарцин гужлувал — ­дувулрилай

Ризван Гьуьсейнов 1946-йисан апрелдиз Ахцегь райондин КьакIарин хуьре гзаф аялар авай хизанда дидедиз хьана. Хуьре 8 йисан мектеб акьалтIарай жегьилди кIелунар Ахцегьа, районрин уртах школада  давамардайвал хьана. Гзаф хуьрерин мектебра къецепатан чIаларин муаллимар авачир. А чIавуз СССР-дин жуьреба-жуьре шегьерра кьилин образование къачунвай стхайрин меслятдалди, Ризван Гьуьсейнова ингилис чIал чирун кьетIнавай. Ингилис чIал уьмуьрда бакара атана. Адан школадин йисар а чIавуз Ахцегьрин уртах мектебдин директор, гуьгъуьнлай ДГПУ-дин профессор А.М. Мурсалова икI рикIел хкизва: «Ризван Гьуьсейнов виридалайни хъсандиз кIелзавай аял, чирвилерихъ къанихди, зегьметдал рикI алайди, вилик эцигнавай къаст кьилиз акъудиз алахъдайди, рикIе чирвилер къачунин еке мурад авайди тир. Вири тарсар адаз хъсандиз чидайтIани, иллаки физикадал, химиядал ва ингилис чIалал адан рикI алай».

1965-йисуз Ахцегьрин районрин уртах мектеб гимишдин медаль къачуналди акьал­­тIарай, мектебда кIелзавай йисара химиядай ва физикадай республикадин олимпидайрин активный иштиракчи, гзаф вахтара гъалибчи  хьайи ам, «вадалди» са имтигьан вахкана, ДГУ-дин химиядин факультетдик экечIна. Ина жегьилдин бахтуни гъана, университетдин программадик икьван гагьди авачир цIийи дисциплина — физическая химия — кутунвай.  И карди жегьилдиз вичин рикI алай кьве предметни дериндай чирдай мумкинвал ачухна. Вахтар алатайла, чи ватанэгьлиди вичин «За мудрость жизни» ктабда ихьтин цIарар кхьида: «Таблицу Менделеева увидел во сне, любовь к химии с тех пор проснулась и во мне».

Физикадин къайдада химиядин сирер дериндай чирзавай студентдик, гьелбетда­, еке умудар кутунвай. Адан сифтегьан насигьатчи физхимик, а чIавуз жегьил доцент­, гуьгъуьнлай ДГУ-дин физхимиядин ка­фед­радин заведующий, профессор О.М. Шаба­нов тир. Ада вичин студентдикай икI ри­кIел хкида: «За химиядин факультетдин 3-курсуна физхимиядай «Химическая кинетика»­ темадай лекция кIелзавай ва доскадал уравнение кхьена куьтягьиз агакьнач, зи вил гъил хкажнавай студентда акьуна. За адавай уравненида гъалатI авани лагьана хабар кьуна. «Ваъ, Осман Мегьтиевич, гъалатI авач, — жаваб гана ада, — амма ихти­яр це заз уравнение регьятдаказ математикадин къайдадалди гьялдай». За ихтияр гана, доска студентдин ихтиярда туна. Са шумуд декьикьада ада, дугъриданни, уравнение регьятдаказ гьялдай къайда къалур­на. Идалди ада математикадай вичихъ акьал­тIай хъсан чирвилер авайди ва абур химиядин кинетикада ишлемишиз жедайди тестикьарна. За вири аудиториядин вилик студентдин неинки тариф авунай,  гьакIни адан агалкьун илимдин рекье еке гьунар тирди къейднай. Адаз зи лабораторияда илимдал машгъул хьунин теклиф ганай».

Ихьтин «дебютди» мадни руьгь кутур жегьил илимдал генани дериндай машгъул жезва. Гуьгъуьнлай ада кIеви электролитрин къаришмайрин теориядай пар квай макъала гьазурна, амни 5-курсуна дипломдин кIвалахдиз элкъвена.

1971-йисуз  ДГУ акьалтIарай Р. Гьуьсейнов (а чIавуз ДГУ-дихъ химиядай аспирантура авачир) вуздин алимрин советдин меслятдалди Москвада СССР-дин АН-дин химиядин цIийи месэлайрин институтда аспирантурадик экечIна.

1972-1973-йисара ватандин вилик буржи тамамарна, армиядай старший лейте­нант яз хтана. Аспирантура агалкьунралди акьалтIарай 1977-йисуз чи ватанэгьлиди Украинадин меркез Киевда кандидатвилин диссертация («Электродные процессы в сульфатных твёрдых электролитах») агалкьунралди хвена.

КIелзавай ва гуьгъуьнлай ИНХП-да кIва­­лахай  8 йисуз Ризван муаллим  илимдин кIвалахрин жуьреба-жуьре килигунра-конкурсра активнидаказ иштирак авунай са шумудра премийриз ла­йихлу хьанай.

Кандидатвилин диссертациядилай гуьгъуьниз Ризван Гьуьсейнов, еке гележег авай пешекар яз, винидихъ тIвар кьунвай институтда илимдин цIийи хилен дестедин регьбервиле тайинарна. Ам цIурурнавай кьелерин ва кIеви электролитрин физикадинни химиядин лишанар (свойства) ахтармишунин къайдайрин теориядинни тежрибадин кIвалахдив эгечIнавай. Ибур электрохимиядин илимдин бине эцигзавай «пионервилин» кIвалахар, шаксуз, чи ватанэгьлидин уьмуьрда важиблу къадамар тир…

ГъвечIи ватандикайни чIехи хизандикай

Гьуьсейноврин хизан, дугъриданни, кье­тIенди я. Куьне садра фикир це, са хизандай шумуд алим акъатнаватIа! Машгьур инсанрикай кхьидайла, заз са кар иллаки якъин­ жеда: гьар са касдин агалкьунрин бинеда, хъсан тербия хьиз, гъвечIи ватан гзаф кIанивилин гужлу гьиссерини кьетIен чка кьазва. Межид ва Гуьлзаман Гьуьсейноврин хизанда 6 хвани са руш чIехи хьана. Хуьруьн адетдин хизанда диде-бубадилай абурув чешнелу тербия агакьариз, дерин чирвилер къачудай мумкинвал яратмишиз алакьна. Кьилинди, арада мягькем дуствал аваз яшамиш хьунин тарс гана, абурук ватанпересвилин руьгь кутуна. Бубадин тербиядикай Ризван Межидовича «Зи бубадиз» шиир­да ихьтин цIарар кхьида: «Бубад тарсар, бубад къастар, / Дериндиз я лап са гьуьл. / Бубавилин чIехи устIар — / Балайрин на ханач гуьгьуьл».

Буба гъиле кьур гьар са кар кьилиз акъу­диз алакьдай, тIебиатдин, гьайванрин чIал чидай, гъвечIи-чIехидаз дуьз рехъ къалурдай, гъилерик берекат, рикIик гьерекат квай инсан тир. Чпин — стхайрин — агалкьунар Ризван Межидовича бубадин гьунар яз гьисабзава: «Ругуд алим са хизандай Акъатун ви гьунар я бес. / Пуд профессор са макандай Тушни бес ви акьулдин сес».

Шаксуз, са кар мадни ава: бубадин тарсар рухвайрини кьуна: «Балайрини ви рикI шадна, / Яргъи уьмуьр багъишна ваз / Гайи тарсар рикIел хвена / КIевиз кьуна илимдин таз».

«Зи дидедиз» шиирда Ризван Межидовичалай дидедихъ авай кIанивал къалурунихъ галаз сад хьиз, дидедин дережани акьван дериндай ачухиз алакьнава хьи, дугъриданни, адахъ шаирвилин рекьяйни бажарагъ авайди тестикьарзава: «Бубад хатур хун тавур, /Рухвайрал алай абур/ Вид я зи диде».

Диде-бубадиз чи милли фольклордай гзаф шейэр чидай. Бубади чуьнгуьр, кфил гъиле кьуна, авазрик кьил кутадай, дидедини абур ашкъидивди тамамардай. Абуру аялар милли руьгь кваз, чIехи ватанпересар яз чIехи хьун патал чпи чешне къалуруналди тербия гана. Межид Гьуьсейнован чIехи рухваяр Къурбанни Гьуьсейн муаллимар тир. Абуру мектебра директорвилин везифаярни кьилиз акъудна. Амай кьудакай алимар хьана. Омар Межидович — философиядин илимрин, Султанзияд Межидович — тарихдин илимрин докторар, виридалайни гъвечIиди тир Алискер Межидович — экономикадин илимрин кандидат. Абур виликдай «муаллимрин» хуьр яз машгьур тир КьакIай акъатнавай сифтегьан алимар я лагьайтIа, зун ягъалмиш туш.

Рухвайри, гьам алимри, гьамни муаллимри, рикIел хкизвайвал, буба Межидаз Къуръан хъсандиз кIелиз ва таржума ийиз чидай. Ам Гъазалидин яратмишунрихъ галаз таниш тир. Низами Генжевидин, Алкьвадар Гьасанан яратмишунрай мисалар гъидай, дагъвийрин тарихда дерин гел тур Шамилан ва КIири бубадин регьбервилик кваз кьиле фейи женгерикай ада сятералди суьгьбетардай.

Халкьдин сивера амай гафаралди, Кьа­кIарин къадим хуьр кьве раган гуьнедик экIя хьанвай. Монголрини татарри гьужумзавай девирра хуьруьн агьалийри абуруз кIевелай аксивал къалурна. Кьисас вахчун яз, чапхунчийри хуьр чукIурна, адаз цIай яна. Агьалийрин чIехи пай телефна. Амукьайбур Самур вацIун вини кьиле авай чкайрихъ фена. Анра исятдани кьакIавийрин магьлеяр ама. Кьуьгьне хуьр хьайи чкада чил эгъуьндайла, аникай кайи затIар  жагъи­да. РикIел хкизвайвал, гуьгъуьнлай хуьруьз инсанар­ хтайла, абуру къадим ерийривай агъадихъ­ дуьзен чкадал цIийи хуьр кутуна. Хуьруьн­ тIварни «кьуквадик» гафунихъ галаз ала­къалу ийизва. Гегьеншдаказ, яни хуьруьн къадим ва алай девирдикай, тарихда гел тунвай ксарикай­ Гьуьсейноври 2017-йисуз Махачкъаладин­ «Радуга-1» издательствода чапнавай «Гъве­чIи Ватан» ктабда кхьенва. Ана Гьуьсейноврин хизандин амай векилрихъ галаз санал, Ризван муаллимдин веледрикайни малуматар гьатнава. ДГУ-дин финансринни экономикадин факультет акьалтIарнавай Руслан алай вахтунда Москвада «Каскад» ва «АЛРУС» ООО-рин гендиректор я. Рушари кьведани меркездин 5-нумрадин лицей агалкьунралди куьтягьна. ДГПУ-дин къецепатан чIаларин факультетда кIелай Луизади, КьакIарин юкьван мектебда  ингилис чIалан, Дербентда академик М.Д. Миллионщикован тIварунихъ галай Грозныйдин нафтIадин гостехуниверситетдин филиал­да тарсар гана. 2015-йисуз педагогикадин­ илимрин кандидатвилин тIвар къачуна. Алай вахтунда Махачкъалада Дагъустандин гуманитарный институтда доцент яз кIвалахзава. Тамилади ДГПУ-дин праводин­ факультет акьалтIарна. Алай вахтунда Моск­вада аялрин бахчада кьилин категория авай тербиячи я. Тамила Ризвановна аялрин бахчайрин тербиячияр ва диде-бубаяр патал кхьенвай методикадин 20-далай виниз кIвалахрин автор я. Абур адан кандидатвилин кIвалахдин бинеда гьатнава.

Уьмуьрдин юлдаш Мегьри рагьметдиз фейила, Ризван Межидовича Салиматахъ галаз хизан кутун хъувуна. Абурухъ кьве руш — Ульяна ва Диана ава.

Тамам 40 йисуз

1997-йисуз Ризван Межидович Махачкъаладиз, диде-бубадиз мукьвал чкадиз, хтана. Яшлу хьанвай диде-бубадин гаф кIвачерик вегьенач. Чи ватанэгьли патал им регьят вахт тушир. Сифтегьан саки пуд йисуз ада ДГУ-да кафедрада илимдин старший сотрудник яз кIвалахна. Гьа са вахтунда 1999-2005-йисара ДГУ-дин экологиядин кафедрада заведующийвилин везифаярни кьилиз акъудна. 1983-йисалай къенин йи­къал­ди ада Даггоспедуниверситетда зегьмет чIугвазва.

Илимдин майданра Ризван Гьуьсейнован физикадални химиядал гьеле мектебда амаз рикI хьуни, гьелбетда, хъсан бегьерар гъана. Адан гзаф кьадар монографийра ва макъалайра ахтармишзавай месэлайра физикадинни химиядин «подход» ачухдаказ аквазва.

1992-йисуз Ризван Межидовича Екате­ринбургда РАН-дин Уралдин отделенида­ докторвилин диссертация (тема — «Релакса­ционные процессы в электрохимических­ сис­темах с твердыми электролитами») агал­­кьунралди хвена.

Къенин юкъуз чи ватанэгьлидин регьбервилик кваз  неинки Дагъустандай, гьакI къунши республикайрайни аспирантри химиядин ва экологиядин месэлайрай диссертацийрал кIвалахзава.

«Уьмуьрдин камалдай»

2018-йисуз ихьтин тIвар алаз («За муд­рость жизни») Махачкъалада «Алеф» типографияда чапдай акъатнавай ктабда Ризван Межидовича дуьньядин илимдин алемда машгьур хейлин ксарин тIварарихъ чими келимаяр (оды) кхьенва. Абурун арада Михаил Ломоносовни Альберт Эйштейн, Александр Фрумкинни Аслан Цивадзе, Владимир Вернадскийни Алексей Барабошкин, Николай Семёновни Игорь Мулыгин, Юрий Харкацни Евгений Укше, Борис Дамаскинни Олег Петрий ва масабур, дагъустанвийрин жергедай яз, Осман Шабанов ва масабур ава. За кьатIузвайвал, абур адан уьмуьрда меслятчияр, чешне хьайи ксар я.

Илимдин кьакьан кукIушриз вичин зегьметдалди хкаж хьайи, къени ерийрин инсан яз, кIвалахай гьар са чкада еке авторитет къазанмишай гьуьрметлу Ризван Межидович, куьне чи халкьдин тIвар,  кьил виниззава. Къуй квехъ мягькем сагъламвал, вири мурадар кьилиз акъуддай бахтарни вахтар хьурай!

Рагнеда Рамалданова