Къенин макъалада вичикай ихтилат физвай алим, биологиядин илимрин доктор, профессор, РАЕН-дин ва Нью-Йоркдин илимрин академиядин академик, РД-дин ва РФ-дин илимрин лайихлу деятель, Кембридждин (Великобритания) международный биографический центрадин  — дуьньяда виридалайни машгьур инсанрин сиягьдик акатнавай (и сиягь давамаризни жеда)   Эмирбег  Зиядович  Эмирбегован  — вичин вири уьмуьр илимдин рекьиз, рикI алай и кардиз бахш авур касдин — агалкьунрин бинеда, гьелбетда, яргъал­ йисарин гьакъисагъ, намуслу зегьмет ава.

Алимдин илимдин дережаяр

Эмирбег Зиядович 1937-йисуз Ахцегь рай­­ондин Хуьруьг­рин хуьре зегьметкеш хизанда дидедиз хьана. Ада рикIел хкизвайвал, бубади, чубан яз, Ворошилован тIвару­нихъ галай колхозда кIвалахзавай. Ам кIвале саки аквадачир. Дидедини колхозда зегьмет чIузваз­вай. Абуру пуд аял, адахъ кьве вахни авай, намуслудаказ зегьмет чIуг­ваз чирна, тербияламишна. Дяведилай гуьгъуьниз школадиз фейи Эмирбег Зиядовичал четинвилерал ацалтнач лугьуз жедач. Мектеб акьал­­­­тIардалди ада гележегдин уьмуьрдин планар­ янавай. Ада вичикай неинки илимдал машгъул кас, гьакI вири дуьньяда машгьур алим хьунин  чIехи мурадар вилик эцигна­вай. Ам­ма гьар са мураддихъ, макь­саддихъ  ялун, къастунал кIеви­вал авун галайди сир туш…

РикIе мурадар авай жегьил хайи хуьруьн мектеб акьалтIарай 1955-йисуз ДГУ-дин биологиядин факультетдиз гьахьна. Ана кIелзавай­ йисара дерин чирвилер, Ленинан, Сталинан ва Кирован стипендияр къачуна. Амма буба кьилелай алатнавай адан хиве диде, кьве вах­ни авай. Дагъвидиз хас ерияр авай жегьил­ди абурун игьтияжар тамамаруникайни фикирзавай ва  кIелунрилай гуьгъуьниз къаравулвални авуна, вокзалдик вагонарни ичIириз хьана.

1960-йисуз ДГУ агалкьунралди акьалтIа­рай ватанэгьлидиз Ростовдин госуниверситетдин аспирантурадиз гьахьун меслятзава. Кьве йисуз ингилис чIал дериндай чир хъувуна (школада, вузда ингилис чIал атанвачирвиляй), 1962-йисуз ам аспирантурадиз гьахьзава. 1964-йисуз ада илимрин кандидатвилин диссертация вахтунилай вилик агалкьунралди хуьзва. Гьеле ана кIел­за­маз, Эмирбег Зиядовича вичин уьмуьр ДГУ-дихъ галаз алакъалу авуна, зегьметдин рехъни гьа ина кIвалахунилай башламишна. Жуьреба-жуьре йисара ада ана старший преподаватель, кафедрадин доцент, биологиядин фа­культетдин декан, биохимиядин ва биофизикадин кафедрадин заведующий, нейро­хи­миядин лабораториядин илимдин руководитель, проректор, биологиядай НИИ-дин директор яз кIвалахна. Амма илимдин рекьи­вай ам садрани яргъа хьанач. Жегьил алимди академикар  А.В.Палладинан, Е.М.Крепсан, профессор З.С.Гершеновичан регьбервилик кваз чи ва къецепатан уьлквейрин лабораторийра зегьмет чIугвазва. Къецепатан уьлквейра са шумудра яргъалди командировкайра хьайи, анра лап хъсан алимрихъ галаз санал кIвалахай чи ватанэгьли гъавурда акьазвай хьи, географиядилай, хамунин рангунилай аслу тушиз, инсандин мефтIедин кIвалахдиз талукь месэлайри виридак сад хьиз къалабулух кутазва. Гьаниз килигна, ам вичин идеяяр кьилиз акъудунив мадни еке жавабдарвилелди эгечIзава. Э.Эмирбегов эгечI­завай тема медицинада хирургиядин че­тин операцияр, медико-космический хиляй ва цин кIаник деринра кIвалахар кьилиз акъуддайла, мефтIедин гипотермиядин (яни температура лап агъуз, 35 градусдал кьван, аватун) гьаларихъ галаз алакъалу ахтармишунриз талукьди тир. Дерин чирвилери, кьа­тIун­ри, къастунал кIевивили, жавабдарвили Эмир­бег Эмирбегов биологиядин илимрин докторвилин дережадиз хкажзава. Ам а йисара республикада и хиляй илимдин виниз тир тIвар къазанмишнавай виридалайни жегьил доктор тир. А чIавуз ДГУ-дин ректор А.Абилова Эмирбег Зиядович биологиядин факультетдин деканвиле тайинарзава.

Дуьньядин алемда вичикай хабар ганвай алим, ДГУ-дин кафедрадин заведующий, илимдин цIудралди кандидатар гьазурнавай Эмирбег Зиядовича вичин уьмуьрда кIватI­навай чирвилер ва алакьунар жегьилрив агакьарун патал кафедра арадал гъун лазим тирди кьатIанвай. ИкI, 1997-йисуз ада Бельгиядин тIебии илимриз куьмек гудай международный “ИНТАС” фондунин грант къазанмишна. Адан лабораторияди гипотермиядин месэлайрин ахтармишунриз талукь яз теклифнавай илимдин проект Бельгиядин, Франциядин ва Ростовдин госуниверситетрин машгьур алимрихъ галаз санал дериндай чирдайвал хкяна.

Гьа и йисуз адан уьмуьрда важиблу са вакъиа мад хьана: СССР-дин, Россиядин машгьур алим, 1957-1988-йисара Рос­товдин госуниверситетдин ректор Юрий Жданова адаз Да­гъустанда и университетдин филиал ачухун теклифзава…

ЮФУ — Махачкъалада

Гзафбуруз хьиз, зазни Эмирбег Зиядовичан тIвар гьа и вуздихъ — 1997-йисуз ада Махачкъалада ачухай  ЮФУ-дихъ (Южный федеральный университет) — галаз алакъалу яз чида. 2012-йисалди чи ватанэгьлиди и филиалдиз регьбервал гана. Адалай инихъ ам ЮФУ-дин илимдин регьбер (Да­гъустанда маса вузрихъ ихьтин регьбер мад аватIа, заз чидач), ЮФУ-дин илимдинни образованидин центрадин (НОЦ) директор я.

Нубатдин сеферда Эмирбег Зиядовичахъ галаз гуьруьшмиш хьунин себебни мад и вуз­дихъ галаз алакъалу я. Къенин юкъуз мектеб­ акьалтIарзавай хейлин жегьилрин вилик кIелдай­ чка хкягъунин, пеше къачунин месэла акъвазнава. Ахьтин­бур патал ЮФУ-ди ви­чин ракIарар нубатдин сеферда ачухзава­. Кар ана ава хьи, саки 20 йисуз хъсанбурун жергеда аваз кIва­ла­хай, жуьреба-жуьре хилерай хъсан пешекарар гьазуруналди­, же­г­ьил­риз уьмуьрдиз “путёвка” гайи вуз са кьве йис идалай­ ви­­лик агалнай. Кьилин себеб анаг цIийи программайрай кIвала­­хун патал гьазурвал акунихъ, а программаяр чеб ара­дал гъу­­нихъ галаз алакъалу тир. Абур гьазурунал вуж машгъул хьана?­

Секинвал авачир, гьарма сад ката-калтугда авай девирда илимдин рекье, кагьул тахьана, зегьмет чIугвазвай ксар чахъ тIимил ава. Вичин жаван вахтарин планар Эмирбег Зия­довича артухни алаз кьилиз акъуднава­тIани, адаз гилани секинвал чидач. ИкI ту­ширтIа, къенин юкъузни ам вуз патал цIийи программаяр, учебникар акъудунал, илимдин макъалаяр кхьинал ва акьалтзавай несилдин къайгъударвал аквадай маса крарал, месэлайрал машгъул жедачир.

Ингье ада зун вичи цIийиз арадал гъанвай программайрихъ галаз танишарзава. ЦIи­нин йисалай ЮФУ-да абурун бинедаллаз чир­вилер гуда. Алатай девирдани, исятдани и вуздин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, ина, зегьметдин базардин кIвалах (мониторинг рынка труда) гьисаба кьуналди,  яни республикада виридалайни гзаф гьи пешеяр лазим къвез­ватIа, гьабурай пешекарар гьазурзава. Идахъ вири вахтара, иллаки алай девирда чIе­хи ва кьилин метлеб авайди инкариз жедач. ЦIийи программайрал асаслу яз, ЮФУ-да гила агъадихъ галай хилерай пешекарар гьазурда:

— информациядин технологияр: интеллектдиз талукь технологияр (кьилин гьисабдай программистар гьазуруниз талукь я);

— информациядин хиляй хатасузвал­: а) экономикадин, обществодин хатасузвал; б) къанун-къайда хуьдай органрин хатасузвал;

— психолого-педагогвилин образова­ние.

ЦIийи пуд программадизни лицензияр ава.

ЮФУ-да кIелунар хкягъунин кьетIенви­лерикай рахадайла, заз са кардал мадни фи­кир желб ийиз кIанзава: амни ЮФУ акьалтIар­навай ксариз талукьди я. Чидач маса вузра гьикI ятIа, амма ина вуз акьалтIа­рай жегьилрикай ибарат ассоциация арадал гъанва. “Уьмуьрдиз путёвка” ина къачунвай ксарин кьадар-кьисмет гьихьтинди хьанватIа, малуматар иниз къвезва, кIватIзава, гьакI хъсан пешекарар гьазурунай чухсагъулдин чарарни хквезва. Шаксуз, филиалди чпихъ уьмуьрда агалкьунар хьанвай гьар са касдал лайихлудаказ дамахзава. Дугъриданни, абурун арада дамах авуниз лайих­лу ксар пара ава. Абурукай кьуда Кьиблепатан Дагъустандин районриз  регьбервал гузва. ИкI, Ахцегь райондин кьил Осман Абдулкеримова (и къуллугъдилай элячIна са тIимил вахт я), Кьурагь райондин — Замир Азизова, Мегьарамдхуьруьн райондин — Фарид Агьмедова, гьакI­ни Табасаран райондин — Мегьамед Къурбанова ЮФУ акьалтIарна. Мадни инаг акьалтIа­райбурукай мировой ва федеральный судьяяр, жуьреба-жуьре хилера начальникарни регьберар яз кIвалахза­вайбурун кьадар пара я. Са карди зи фикир иллаки желбна: жуьреба-жуьре йисара ина кIелай студентрикай 100-лай гзафбуруз ина чпин кьадар-кьисметни жагъана. ИкI, ина дерин чирвилер, рикIиз хуш пеше къачунихъ галаз сад хьиз, уьмуьр­дин бахтни жагъун мумкин я.

Бажарагълу инсан…

Чи халкьдихъ хъсан са мисал ава: “Бажарагълу инсан вири патарихъай бажарагълуди жеда”. И келимаяр  къенин чи макъаладин игит Эмирбег Зиядовичазни талукь я. Илимдин кьакьан кукIушриз хкаж хьанвай ам, студент тир йисара­, гьевескар артистрин кIватIалдик кваз, театрдани къугъвана, кьуьлердай ансамблдик кваз, ада кьуьлерни тамамарна, хуьруьнвийри, адан алакьунар фикирда кьуна, ам депутатвилени хкяна. Аял вахтара, гьатта гилани хайи ерийриз ахкъатайла, вичин виридалайни гзаф рикI алай, бубадилай аманат яз амай кфилдал  авазарни тамамарда, ам тар ядай хъсан устадни я. Ада тамамардай “лезгинкадал” пе­хилвал­дай­бурни къени тIимил туш.

Алимди рикIел хкизвайвал, гьукуматдин сифтегьан шабагьдиз  — “За трудовую доблесть” медалдиз — ам 1960-йисуз Москвада кьиле фейи Дагъустандин литературадин ва искусстводин Декадада иштиракунай (а вахтунда Эмирбегова университетдин ансамблдик кваз кьуьл тамамарнай) лайихлу хьанай.

Гуьгъуьнлай Эмирбег Зиядовичахъ шабагьар мадни хьана — 4 медаль, Дуствилин, Гьуьрметдин  орденар, СССР-дин Гособразованидин кьве сеферда лауреат, высший школадин Отличник ва икI мадни хейлинбур. 1990-1995-йисара ам ДАССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкяна. Алай вахтунда ам РД-дин общественный палатадин, РД-дин Кьилин патав гвай агъсакъалрин Советдин член, РАЕН-дин Да­гъустандин региондин отделенидин (ДРО) ва Вирироссиядин илимдиз куьмек гудай Ассоциациядин ДРО-дин председателни я.

Чи ватанэгьли 450-далай виниз илимдин кIвалахрин, гьа гьисабдай 4 изобретенидин, 12 монографиядин, учебникрин ва кIелдай пособийрин автор я. Ада, къецепатан уьлквейринбурни кваз, 60-далай виниз илимрин кандидатар, 4 доктор гьазурна.

Вичин уьмуьрда къазанмишнавай гьар са шабагьдикай, къецепатан уьлквейра — США-да, Англияда, Францияда, Египетда, Югославияда, Чехословакияда, Болгарияда, Италияда, Испанияда, Голландияда, Швецияда ва масанра вич хьайи илимдин командировкайрикай, кьиле тухвай кIвалахрикай — международный, Вирисоюздин, Вирироссиядин илимрин конференцийрикай, симпозиумрикай, акъуднавай учебникрикай, са гафуналди, берекатлу уьмуьрдикай адан суьгьбетдихъ мад ва мад яб акализ кIан жеда. Эмирбег муаллим, зурба алим, аламатдин ва рикIиз чими инсан хьиз, гьакьван хъсан суьгьбетчини я.

Эмирбег Зиядовичакай рахадайла, адан хизандикай лугьун тавун кутугнавач. Уьмуьрдин юлдаш, алим, биологиядин илимрин кандидат, профессор  Алимат Азизовнадихъ (адани ина яргъал йисара кIвалахзава) галаз санал хизанда 4 веледдиз чешнелу тербия гана. ЧIехи руш Майя кьилин  категориядин педагог, биологиядин илимрин кандидат я. Заринади духтурвилин пеше хкяна. Хва Зияда республикадин МВД-да оперуполномоченный яз зегьмет чIугуна. (гьайиф хьи, 41 йиса аваз рагьметдиз фена). Эленади бубадин рехъ чешнелудаказ давамарзава. Ам юридический илимрин кандидат, философиядин илимрин доктор, 65-далай виниз кIвалахрин, гьа гьисабдай яз уголовно-правовой тематикадай кIелунринни методикадин 8 пособидин автор я. 2009-йисуз ам ЮФУ-дин юрфакдин деканвиле, 2010-йисуз тербиядин рекьяй директордин заместителвиле хкяна. 2012-йисалай Элена Эмирбеговнади филиалдин дирек­торвилин везифаяр кьилиз акъудзава. Ам РД-дин Общественный палатадин эксперт, РАЕН-дин член-корреспондентни я.

Къуй Квехъ мягькем сагъламвал, хизандани мадни хушбахтлувал хьурай, гьуьрметлу Эмирбег Зиядович!

Рагнеда Рамалданова