Къуръанда авай гьар са келима вири мусурманар патал дуьм-дуьз теория я. Халис диндар, тек са Аллагьдихъ агъазвай инсандиз Къуръанда къейднавай гафар тестикьардай субутдин маса делилар герек туш, гьикI лагьайтIа, гьакъикъи иман Рабби вири крара гьахъ тирдахъ агъунин ва и жигьетдай са жуьрединни шаклувилер тахьунин нетижада арадал къвезва.
Амма чи девирда жуьреба-жуьре себебралди, Къуръандин текстериз алай аямдин илимди къазанмишнавай агалкьунар фикирда кьуна, дуьз къимет тагузвайбурни ава. Са кар якъин я: алимри идалай виликни илимдин рекье цIийи, икьван чIавалди малум тушир крар (месэлаяр) винел акъудна, идалай кьулухъни акъудда ва абурун зегьметдин нетижайри Къуръанда авай делилрин гьакъикъивал тестикьарда. Къейд ийин хьи, илимди гила винел акъудзавай и делилрикай Аллагьдин Ктабда гьеле 1400 йис идалай вилик малуматар ганва. И макъалада чун абурукай бязибурукай рахада.
Уьмуьрдин эвел-эхир
Исламди тестикьарзавайвал, инсандин уьмуьрдин давамлувал (продолжительность) виликамаз тайинарнава ва инсандихъ Аллагьди вичиз кьисметнавай кьадардилай я тIимил, я гзаф яшамиш жедай мумкинвал авач.
Са шумуд йис идалай вилик дуьньядин са шумуд уьлкведин алимри кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада малум хьайивал, инсандин уьмуьрдин кьадар (давамлувал) геномда ава.
2009-йисуз алимар тир Элизабет Блэкберидиз, Кэрол Грайдераз ва Джек Шостаказ Нобелеван премия гана: абуру инсандин уьмуьрдин давамлувилин ген винел акъудна. Ахтармишунар кьиле тухвай пешекарри къейдзавайвал, инсандин уьмуьрдин давамлувал хромосомрин эхирда авай участокрин яргъивилелай аслу я. Абуруз илимда «теломеры» лугьузва. Са кьадар йисар арадай фейила, клеткаяр пай хьунин нетижада и участокар куьруь жезва. Алимри гьисабзавайвал, гьа и карди яш жердавай инсандин винел патан акунра дегишвилер кьиле фин тайинарзава. «Теломерар» лап куьруь хьайила, клеткаяр пай хьун акъваз жезва ва беденди тканар цIийи хъийизвач. Нетижада инсан рекьизва. Беденда кьиле физвай и муракаб гьерекатдик са дегишвални кутаз жезвач, яни инсандин уьмуьр са йикъан куьруь ва я яргъи авун мумкин кар туш. Илимди гила винел акъуднавай и гьакъикъат Къуръанда са шумуд асир идалай вилик къейднавай.
Варзни рагъ сад-садал гьалтун (дуьшуьш хьун)
Вацракай рахайла, чи фикир Къуръандин 75-сурадин 9-аятди вичел желбзава. Ана Аллагьди лагьанва (мана):
«Ва рагъни варз (санал) кIватI авурла, (абурун кьведанни ишигъар квадарайла)».
ГьикI варзни рагъ сад-садал дуьшуьш хьун мумкин я лугьуз, инсанривай и кардай сакIани кьил акъудиз жезвачир. Девирар къвез алатуникди илимни вилик фена. Чи йикъара вилик девирра ахтармишиз тахьай хейлин месэлаяр, гьерекатар чирдай жуьреба-жуьре технологияр пайда хьанва. Гьа икI, илим космосдивни планетайрив агакьна.
Алимри кьиле тухвай ахтармишунри къалурзавайвал, гьар йисуз варз чавай 3-4 сантиметрдин яргъаз акъатзава. И кар вацран винел еке гуьзгуь ва я шикил винел акъуддай махсус аппарат (угловой отражатель) эцигайла, якъин хьана. Отражателдин гуьзгуьдал ракъурнавай лазердин нурарин куьмекдалди алимривай чи ва вацран арада гьикьван мензил аватIа тайинариз жезва. Гьа икI, са шумуд сеферда ахтармишунар кьиле тухвайдалай кьулухъ пешекарри варз чавай, винидихъ къейд авурвал, 3-4 сантиметрдин яргъаз акъатзавайди винел акъудна. Маса гафаралди лагьайтIа, им варз яваш-яваш Чилин гравитационный «чуьлдай» (гравитационное поле) экъечIзава лагьай чIал я. Алемдин (Вселенная) асирралди дегиш тахьай къайдаяр чIур хьуни варз Чиливай къакъатун лишанламишда.
Уьмуьрдин давамлувилиз талукь месэладин гьакъиндай хьиз, и кардин жигьетдайни алимри гила винел акъуднавай инсаниятдиз «малум тушир чинар» 1400 йис идалай вилик Къуръанда ачухарнава.
Вацран нурдин чешме
Чилин винел инсанар яшамиш жез гатIунайдалай кьулухъ абуру варзни рагъ сад-садаз ухшарбур яз, абуру, сад-садалай аслу тушиз, кьведани нур гузвайди яз гьисабзавай. Гьа икI, девирар къвез алатзавай. Амма 1600-йисара машгьур художник ва астроном Леонардо да Винчиди вацрахъ вичин нур (экв) авачирдакай хабар гана. Ада вацран нур океанрин, чилин ва ракъинин отражение я лагьана тестикьарна. Леонардо да Винчиди вацрахъ вичин нур (экв) авачирди дуьз лагьана, амма адаз экв гузвай чешмейрин гьакъиндай машгьур астроном гъалатI хьана.
Са кьадар вахтар арадай фейила, цIийи девирра алимри цIийи ахтармишунар кьиле тухвана ва вацран экуьнин асул чешме рагъ тирди тестикьарна.
Амма и кардикайни Аллагьди Къуръанда 1400 йис идалай вилик лагьана (10-сура, 5-аят, мана):
«Ам (Аллагь) я рагъ (шамси) ишигъ гудайди яз ва варз (къемер) нур гудайди яз авунвайди, (Ада) адаз (вацраз цава) «ам жедай чкаяр» тайинарнава, квез йисарин кьадар ва гьисаб чир хьун патал (ракъиналди йикъарин гьисаб чир жезва, вацралди — варцарин ва йисарин). Аллагьди абур халкьнава анжах гьахъ патал (камаллу себеб ва кар аваз). Ада делилар (ишараяр, аятар) баян гана ачухарзава (кар) чизвай ксар патал».
Вири и крар Сад тир Аллагьди анжах гьакъикъат патал яратмишнава ва абуру Мугьаммад Пайгъамбардиз (къуй Аллагьдин патай салават ва салам хьуй вичиз) авудна ракъурнавай ва ада инсаниятдал агакьарнавай Къуръан, бязи рекьелай алатнавайбуру тестикьарзавайвал, инсандихъ галаз алакъалу чешмедай ваъ, анжах Раббидин патай тирди тестикьарзава.
Ямин Мегьамедов, диндин алим
(КьатI ама)
