(Эвел — 23, 24,30-нумрайра)

— руьгьдин ва затдин (бедендин) алемрин арада “цал” (чаравал) авун. Руьгьдин ла­­­­йихлувилер (девлетар) абуру нагьа­кьан­­бур (чIу­рубур) яз гьисабзава;

— дин сиясатдикай чара авун ва уьмуьр (яша­йиш) затIарин (материализмдин) асасдал бинелу авун;

— уьмуьрдин вири крар “менфятлувилелай” аслу авун (прагматизм кардик кутун).

— гьукумдин, сиясатдин ва ахлакьрин жигьетдай Италиядин философ Миккиавеллидин фикирдал асаслу хьун;

— явавал ва ахлакьрин къаришугъвал чу­кIу­рун ва жемиятдин бинеда сад лагьай къван тирвиляй хизандин къурулуш чIу­рун.

Колонизациядин ва миссионеррин (хашперес дин маса уьлквейра кардик кутазвайбур) гьерекатриз

килигна, “алманийрин” мусурман ва араб уьлквейра чкIан­вай фикирар ва инанмишвилер

— Исламдин, Къуръандин, пайгъамбарвилин гьакъикъатрик рехне (айиб) кутун;

— Исламди вичин макьсадар кьилиз акъудна куьтягьнава ва ам (дин) ругьани (кьуьлерин) гьерекатар ва адетар (лишанар) я тестикьарун (лугьун);

— Исламдин фикъгьи (шариатдин къанунар) римлуйрин къанунрай къачунвайди тестикьарун (лугьун);

— Ислам “гьадарадихъ” (цивилизациядихъ) галаз дуьз къвезвач ва ада кьулухъ га­ламукьунихъ эвер гузва тестикьарун (лугьун);

— дишегьли михьиз азадунихъ эвер гун — магъриб патан уьлквейрин тегьерда;

— Исламдин “гьадара” (цивилизация) кьа­цIуриз алахъун ва мусурманрин тарихда хьайи чIуру крар, авур гьерекатар (сектаяр) мад винел акъудун, абур дуьзвал ийизвайбур яз къалурун;

—  къадим “гьадарайрал” (цивилизацийрал) чан хкун;

— магъриб патан уьлквейрай динсуз мез­гьебар, къайдаяр къачун (хкягъун), абу­рукай чешнеяр авун;

— несилар динсуз тербиядалди чIехи авун.

Абурун инанмишвилерин ва фикиррин дибар (асулар)

— дин илимдин патал алаз хьайитIани ва я акси яз хьайитIани, сифте килисадиз, гуьгъуьнлай вири динриз тамам душманвал авун;

— “альманиййа” мягькемарунин карда чувудриз еке везифа (роль) ава: абуру чпин аксина акъвазнавай чпинни маса халкьарин арада авай “диндин манийвал” алудун патал;

— Альфред Гьавайта лугьузва: “Илим диндиз акси хьайи гьар са месэлада гьахъвал (дуьзвал) илимдин патал ва гъалатI диндин шерик хьана”;

И келимаяр Европада илимдин ва килисадин арада дуьзбур яз гьисабайтIани, Исламдин жигьетдай абур са гьалдани дуьз къвезвач, вучиз лагьайтIа Исламдин ва илимдин гьакъикъатрин арада аксивал (зидвал) авач. Я абурун арада женгерни авач — “насраниййадин” (хашперес диндин) аксина женгер хьайивал.

Дугъриданни, са асгьабди (Аллагь рази хьурай вичелай) Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) гьадис­дикай хабар гузва (мана): “Са карни авач ам, эмир авурла, акьулди “Хъсан (дуьз) жедай ам къадагъа авунайтIа” лагьай ва са карни авач ам къадагъа авурла, акьулди “Хъсан (дуьз) жедай ам эмирнайтIа” лагьай”. И келима (правило) илимдин объ­ективный (са патахъ терефкарвал квачир) гьакъикъатрини тестикьарзава ва и кардиз магъриб уьлквейрин аваран чIехи алимарни муьтIуьгъ хьанва. Абуру а гьа­къи­­­къатрин гьакъиндай чпин тажубвиликайни тестикьар авуникай вишералди текстера (макъалайра) ачухдиз лагьанва.

— “илимдин ва диндин арада зидвал ту­нин” фикир (къаст) умуми авун (аник Ислам динни акатдайвал). Амма Ислам дин­­ди, килисади хьиз, яшайишдиз ва илимдиз зидвал ийизвач, акси яз, Исламди теж­ри­байрин рекьихъ эвер гузва ва илим машгьур авунин рекье вилик фин истемишзава­.

— Эхират инкар авун, ам патал амал тавун ва “кеферни лезетар къачудай мум­кин­­вал тек са и дуьньядин уьмуьрда я” лу­­гьу­дай фикирдин гьакъиндай якъинвал хьун.

Вучиз Исламди “алманиййа” ­инкарзава (кьабулзавач)?

— вучиз лагьайтIа, ада (“алманиййади”) инсандин тIебиат бедендикай ва руьгьдикай ибарат тирди инкарзава (рикIелай алудзава) ва анжах бедендин игьтияжриз (тIа­лабунриз) фикир гузва, руьгьдин крариз лагьайтIа, са дикъетни гузвач;

— вучиз лагьайтIа, ада дин гьукуматдивай чара ийизва ва и карди инсанар индивидуализмдиз, къатариз, миллетчивилиз, расизмдин жемятриз, кIватIалриз, мезгьеб­риз, тайифайриз пай хьунал гъизва;

—  вучиз лагьайтIа, ада диндин къанунриз хилафвал, чIурувал, къайдасузвал, ал­­чахвилер чукIурзава;

— вучиз лагьайтIа, ада чав магъриб-халкьарин акьулдалди фикир ийиз тазва: чна эркек-диши жинсерин алакъаяр къайдасуз хьун айиб (къадагъа) тийидайвал. “Алманиййади” халкьдин (жемятдин) ахлакьриз кIур гуз тазва, алчах (агъуз) крар авуниз ва­­рар ахъайзава, селем (процентар) чу­кIур­зава. Нетижада гьар са инсан, гьатта ма­са касдин гьисабдайни, вичин хсуси хийирдихъ къекъвез алахъзава;

— вучиз лагьайтIа, ада чаз магъриб-халкьарин азарар (нахушвилер) гъизва, Эхиратдин йикъан гьахъ-гьисаб инкарзава.

“Алманиййа” пайда хьайила, чеб тежрибайрихъ ва акунрихъ галаз алакъалу тир анжах яшайишдин загьир крариз талукь чирвилер гун жезва. Амма “гъайбдин” крар: Аллагьдихъ, Эхиратда чан хкунихъ иман гъун, суваб ва жаза хьун… И месэлаяр фи­кир тагана тазва. Гьавиляй кьилин макьсад дуьньядин няметар ишлемишун, лезе­тар къачун, гьевесрин гуьгъуьна хьун, къу­гъунар авун тир жемят арадал къвезва.

Винидихъ къейднавай келимайрай (гьа­къикъатрай) вуч ачух жезва? Дугъри­дан­ни, “алманиййа” — яшайиш (уьмуьр) ин­санри арадал гъанвай илимдин ва акьул­дин­ асасдал алаз туькIуьрунихъ эвер гун я­: дин гьукуматдикай ва жемятдин (элдин) яша­йиш­дикай лап яргъа ва чара авуна. “Алманиййади” дин анжах кьилди касдин къене­ (ри­кIе) дустагъна тазва ва ам анжах лап дар­­ сергьятра винел акъуддай ихтиярар гузва.

Гьаниз килигна, ни “алманиййадихъ” инанмишвалзаватIа, Исламдин шариат уьмуьрдин вири крара къанун яз кардик ку­тун кьабулзавачтIа, Аллагьди гьарамнавай крар гьарам ийизвачтIа — ахьтин кас мур­тад яз гьисабзава ва ам Ислам диндихъ галаз гьич сакIани алакъалу яз амукьзавач.

Лагьана кIанда, ахьтин касдив делил агакьарунин куьмекдалди адаз гьахъ субу­тун лазим я ва адавай, ам Исламдин сер­гьятриз хкведайвал, туба авун тIалабна кIан­­да. ТахьайтIа, адан гьакъиндай диндай акъатай муртадриз талукь жазадин къану­нар кьилиз акъудун лазим я: гьам и уьмуьр­да, гьамни кьейидалай кьулухъ.

Ямин Мегьамедов,

диндин алим