(Эвел — 23, 24-нумрайра)

“Алманиййагь” мезгьебдин бине эцигун

— Карл Маркс (чувуд). Ам тарихдин крариз материализмдин ери (шикил) гайи (материализм — сифте диб яз гьисабзавай мезгьеб, вични чарасуздиз “вилик финин” рекьихъ инанмишвалзавай) инсан я. Ам коммунизмдин фикирдиз эвер гузвай башчийрикай сад тир ва ада “Дин — халкьар па­­тал тиряк (зегьер) я” лугьудай фикир машгьурзавай.

— Жан-Поль Сартр. Ада экзистенциалист (“аль-вужудиййагь”) (“относящийся к бытию”) (“авай гьакъикъатдихъ” алакъалу тир) фикирдихъ эверзавай.

“Алманийрин” бязи араб ва мусурман уьлквейра авай (светский, “диндин ваъ”) мезгьебар

1. Мисрдиз (Египетдиз) и мезгьеб Наполеон Бонапартан кардихъ галаз гьахьна. И делил аль-Жабуртий алимди вичин тарихдин ктабда къалурнава. Сифте яз “ал­маниййагь” термин (Мисрда араб чIа-лал) хашпара кас Ильяс БакътIара 1827-йисуз туькIуьрай “Араб ва француз (френк) чIаларин словарда” ишлемишна. 1883-йисуз аль-Хадйу Исмаил лугьудай гьакимди Египетда французрин къанун туна. Ам магъриб уьлкейрин тегьердихъ акьван къаних тир хьи, гьатта адаз Мисрдикай Европадин пай (уьлкве) ийиз кIанзавай.
2. Гьинд (Индия). Та 1791-йисалди Индиядин къанунар Исламдин шариатдин къанунрихъ галаз дуьз къвезвай. И йисалай гатIунна, яваш-яваш шариатдин къанунар ингилис (англичанрин) тедбирралди­ кардикай хкудиз башламишна. Тамамдиз и кар 19-асирдин юкьвара куьтягь хьана.
3. Жазаир (Алжир). Ина Исламдин шариат Францияди дяведалди Алжирдин чилер кьур 1830-йисуз кардикай хкудна.
4. Тунис. Франциядин къанунар ина 1906-йисуз кардик кутуна.
5. Магъриб (Марокко). Франциядин къанунар ина 1913-йисуз туна.
6. Туьркия (Турция). Исламдин халифат кардикай хкудайдалай гуьгъуьниз, 1924-йисуз, ва гьукум Мустафа Кемаль-ататуьркдин гъиле тестикь хьайила, Туьркияди “алманиядин” либас алукIна.
7. Иракъ ва Шам. И уьлквейрани шариат османрин мусурман-халифат чукIурай вахтара кардикай хкудна ва анра инглисринни френкрин къадамар мягькемарнай.
8. Африкадин чIехи пай уьлквеяр. Инра колонизаторар хъфейдалай кьулухъ гьукум чпин гъиле кьур “насранийрин” (хашпарайрин) гьукуматар арадал атана.
9. Индонезияда ва Азиядин кьиблединни рагъэкъечIдай патан чIехи пай уьлквейра “алманиййа” кардик ква.
10. Бязи араб ва мусурман уьлквейра “алманиййадихъ” эвер гузвай ксарикай машгьур хьанва: Агьмад ЛутIфий, Къасим Амин, ТIагьа Гьусайн, Мишель Афлакъ, Су­карну, Сугьарту, Камал-ататуьрк, Жамал Абдулнасир, Анвар Садат (Египетдин кьиле хьайи, адахъ “Сиясатда дин авач, динда сиясат авач!” лугьудай лозунг авай), Фуад Закария ва масабур.

Абурун фикирар ва инанмишвилер

— бязи “алманийри” Аллагь аваз хьун бинедай инкарзава;

— абурукай бязибур Аллагь авайдахъ агъазва, амма Аллагьдин ва инсандин уьмуьрдин арада са алакъани авачирдахъ инанмиш я;

— уьмуьр (яшайиш) акьулдин ва тежрибадин гьукумдик кваз “лап бегьем” илимдал бинелу я;

Ямин Мегьамедов

(КьатI ама)