(Эвел – 2022-йисан 23, 24, 30, 31, 32, 2023-йисан 22, 23, 25, 27-32-нумрайра)
Къумадикай жагъай шегьер…
1990-йисарин эвелдай вири дуьньядиз машгьур са жерге газетри ихьтин кьилер ганвай макъалаяр чапнай: «Къешенг (великолепный) арабрин шегьер жагъанва», «Махарик квай арабрин шегьер жагъанва», «Къумарин атлантида – Убар». Къейд ийин хьи, Вабар (Убар) мукьвал-мукьвал Ирамдай хьиз кьазва. Ирам лагьайтIа, Къуръанда лагьанвайвал, адитар яшамиш хьайи чка я. Википедияда кхьизвайвал, 1992-йисуз Оманда археолог-гьевескар Николас Клаппаз, ахтармишунардайди тир Ранульф Файнсаз ва археолог Юрис Зарнисаз харапIаяр жагъанай, виликамаз авур веревирдералди, абур Убардин (Ирамдин) амукьаяр тир.
Газетриз и хабар сенсация хьиз гунин себебни ам тир хьи, Къуръанда чпикай раханвай адит халкьдин кьиса мах яз гьисабай, а шегьер (Ирам) садрани жагъидайди туш лагьана фикир авур гзаф инсанри и ачухун (открытие) ажайибвилелди кьабулнай.
Эгъуьнна, жагъурунар (раскопки) кьиле тухунин нетижада чIехи дестекар (колонны) гьат хъувунай. Къейд авун лазим я, адит халкьди дестекар эцигайдакай Къуръанда икI лагьанва (89-сура, 6-8-аятар, мана): «Бес ваз акуначни (эй Пайгъамбар) гьикI авунатIа ви Раббиди гь́а́д-диз, — (6) Ирам-диз (гь́а́д-халкьдикай тир къебиладиз) — зурба дестекрин сагьибриз (абуруз зурба гулар (дестекар) кваз эцигнавай чIехи дараматар авай), (7) Чеб хьтинбур (гьич) халкь тавунвай уьлквейра (гь́а́д-халкь хьтин зурба беденар, еке къуватар авай халкь мад хьайид туш чилел)?! (8)». (6-аятда «гьад-диз» тIвар кьунвай чкадал, ихтилат адитрикай физва — ред.) ИкI, Убарда кьиле тухвай эгъуьнунри къалурайвал, къадим шегьер, гьакъикъатдани, гар акъатунин нетижада 12 метрдин къумадик кучук хьанвайди тестикь хьана.
Аллагьди 46-сурадин 21-аятда лагьанва (мана): «Ва рикIел гъваш (эй Пайгъамбар) ѓьа́д-вийрин стха (Гьуд пайгъамбар) ада вичин халкьдиз игьтиятвал авунин хабар гайи чIавуз «аль-Агь́къа́ф»-да (Йеменда са чкадин тIвар я): — ва адалай виликни ва адалай кьулухъни (расулрин патай) игьтиятвал авунин хабар гунар хьанай — «Куьне анжах са Аллагьдиз ибадат ая! Гьакъикъатда, заз квез Зурба (вакъиайрин) Йикъан азаб жез кичIезва!».
Инал ихтилат Къуръанда тIвар кьунвай «Аль-Ахкаф» чкадикай физва. Са риваятда лугьузвайвал, Гьуд пайгъамбардин (алейгьи салам) халкь алай девирдин Йемен гьукуматдин чилел яшамиш хьана, Аль-Ахкаф тIвар алай мулкара (районда). Ахкаф – им, таржума авурла «къумадин дагълар» лагьай чIал я. (Алай вахтунда Оман ва Йемен сад-садан патав гвай гьукуматар я — ред..)
Йемендин кьиблепата авай и чилер элкъуьрна къумадин тепейри кьунвай. Гьуд пайгъамбардин (алейгьи салам) халкьдин сан-гьисаб гзафди ва абур чебни еке беденар авайбур тир. Идакай Къуръанда лугьузва ва ихьтин лишанар абуруз хас тирдакай Къуръандиз баянар ганвай алимрини къейдзава. Муфасирри (толкователи Корана) кхьизвайвал, лацу хамунин, кьакьан буйдин и инсанрин бедендин кьакьанвал Адамаз тешпигь тир. Малум тирвал, Адаман кьакьанвал пудкъад кьуьнтеба (локоть) кьван екеди тир. Идакай «Академия Медина»-дин сайта кхьизва.
Интернетдин чешмейра къейдзавайвал, великанар гьакъикъатдани яшамиш хьайидакай хабар гузвай лишанар къенин йикъара инсанриз аквазва. Чпивай алай девирдин инсанрилай алакь тийидай хьтин дараматар эцигиз хьайи и лап къуватлу ксари хкажнавай имаратар дуьньядин бязи чкайра къе чал гьалтзава. Мисал яз, хъсандаказ раснавай са бязи меглитрин (къванерин къаябрин) заланвал 800-лай 1000 тонндал кьван я. Алай девирдин гьич са техникадивайни ахьтин агъурвал хкажиз жедач. Идалайни алава яз, гьикI абуру а къванер раснавайтIа (обработка) тажуб жедай кар я. И карди къалурзавайвал, адитар ва гьакIни дегь девирда хьайи великанар цивилизация лап вилик фенвай халкьар тир.
Амма ихтилат физвай и халкь (яни адитар) чпин агалкьунри, вилик финри (цивилизация) такабурлу авуна ва абуру чпелай къуватлуди авачирди хьиз ва чеб садавайни магълуб тежедайбур яз гьисабзавай. Такабурлу хьуникди абуру яваш-яваш Аллагьдин эмирарни рикIелай ахлудна, гьатта тек са Аллагьдиз ваъ, Адахъ галаз санал гзаф маса гъуцаризни ибадат ийиз эгечIна, а гъуцарни абуру къванерикай чпин гъилералди туькIуьрнавайбур тир.
И вахтунда а халкьдиз дуьз рекьел хтуниз эвер гун патал Аллагьди абурун патав Гьуд пайгъамбар (алейгьи салам) ракъурна. Къуръанда 7-сурада 65-аятда Аллагьди лагьанва (мана): «Ва «гIа́д» — (халкь)дин патав (абуру бутриз ибадатайла, Чна ракъурна) абурун стха Гьу́д. Ада лагьана: «Эй зи халкь! Аллагьдиз ибадат ая (куьне), квез, адалай гъейри, маса ила́гьи авач. Бес квез (Аллагьдин азабдихъай) кичIезвачни?!».
Гьуд пайгъамбарди (алейгьи салам) инсанриз абуру анжах Сад тир Аллагьдиз ибадат авуниз, абур хъсан патахъ дегиш хьуниз, зулумар ва пис крар авуникай къерех хьуниз эвер гузвай. Амма адан халкьди и эвер гунар кьабулзавачир, абуру чпин бубайри ибадат авур гъуцариз ибадат авунин кардал кIевивалзавай. ГьакIни и халкь еке зулумкарриз элкъвенвай. Абуру чпиз къуллугъзавай ксариз инсафсузвилер, зулумар ийизвай, регьимсувал къалурзавай. Аллагьди Къуръанда 26-сурада 129-130-аятра лугьузва (мана): «Ва куьне карханаяр (зурба къелеяр, яд хуьдай гьавизар, зурба дараматар) туькIуьрзава, — куьн гьамишалугъ амукьдай хьиз (и дуьньяда)! (129) Ва (садбуруз) гуж ийидайла, куьне (инсафсуз) залумри хьиз гуж ийизва (жазаламишзава). (130)».
Дегь девиррилай инихъ амай къадим фрескрилайни къе чаз аквазвайвал, великанри инсанар зулумдик кутазвай, чпиз къуллугъ ийизвай ксар (слугаяр) гатазвай, абурув регьимсуздаказ эгечIзавай.
Абур акьван такабурлу хьанвай хьи, гьатта Аллагьди азабдик кутун тавунмаз, чеб пайгъамбардин чIалахъ жедач лугьузвай. Гьа икI, Аллагьди эцигай сергьятрилай такабурлудаказ элячIай халкьдин кьилел абуру чпи тIалабай азаб (жаза) Аллагьди ракъурни авуна: ирид йифизни муьжуьд юкъуз давам хьайи тIебиатдин къуватлу завалди абур тергнай. Гаф кватай чкадал лугьун, и халкьдин винел ихьтин къати гар ракъурдалди вилик абуруз Аллагьди къурагьвилер ганай. И карди гзаф кIевера тунатIани, абур дуьз рекьел хтанач хьи, хтанач. Эхирни, Аллагьди винел ракъурай къати къайи гару адитрин еке цивилизация тахьай мисалнай, вири дарбадагънай. Абурукай къутармиш хьайибур анжах Гьуд Пайгъамбарни (алейгьи салам) адахъ инанмишвал авур са тIимил ксар хьана.
(КьатI ама)
Ямин Мегьамедов, диндин алим
