Чугъундур

Кьве жуьрединди жеда: яруди ва лацуди (ва я хъипиди). Дарман патал лацу чугъун­дур хъсан я. Минеральный шейэр гзаф ква.

Яру чугъундурди кIеви ийида, мягькемарда, лацуда михьда ва кIеви хьанвай чкаяр хъуьтуьларда, жими ийида.

Чугъундурдин пешерни тан, иллаки ярувал квайбур лап хъсан яз гьисабзава. Чугъун­дур ругуна тIуьрла, бедендик зурзун акатнавайла, куьмекда; ам сиркедихъни горчицадихъ галаз санал ишлемишда — цуьлезда кIев хьанвай ва дакIунвай чкаяр авайла.

Чугъундур дуркIунрин, цварадин киседин азарар, гьакI бубасил, кесме авайлани, хийир­лу я. ЦикIи чугъундур руфуниз, ратариз зиян я — къен кьунал гъидай азарар акатун мумкин я лугьуда. Ругунвай чугъундур иллаки маса майвайрихъ, горчицадихъ ва сиркедихъ галаз санал ишлемишайтIа, чIуру лишанар, таъ­сир квахьда.

Сельдерей

ЭкъечIзавай чкайрилай аслу яз, и хъач са шумуд жуьрединди ава. Салара цадайдалай гъейри, дагълара къванерин  арайра экъечIдайбур, гьакI церин сортарни ава. Ийиз­вай  таъсирдиз, лишанриз килигна, сельдерейдин гужлу пай сифтени-сифте — дувул, ахпа — адан тум, абурулай алатайла, пешер я. Тумуни вичин къуват, таъсир — кьве йисуз, дувулри пуд йисуз кьван хуьзва.

Таъсир, лишанар ихьтинбур я: кIев хьанвай чкаяр ачухарда, элекьарда. Сельдерей тIуьниз ишлемишайтIа, иштягь ачухарда, жи­геррин астма, плеврит, къвала тIал авайла, куьмек жеда, чIулав лекьина ва цуьлезда кIев хьанвай чкаяр ачухарда, дуркIунар, цварадин кисе михьда, ана къванер аваз хьайитIа, абур куьлуь ийида, жалгъайра, юкьван тарце тIал авайла, мекьивилелай жедай уьзуьрар акатнавайла, куьмекда.

Зегьерлу гьайванри ва пепе-шепеди кIа­сайдалай кьулухъ сельдерей тIуьниз ишлемишна виже къвезвач, гьикI хьи, ада зегьердин таъсир гена артухарда.

И хъач туьнт ксариз, гъилел-кIвачел за­лан­завай, хурухъ аял галай дишегьлийризни хъсан туш. Таза сельдерейди руфуник ял кутада. И хъчадин садра ишлемишдай кьадар — 9 грамм, ругур дувулрин кьадар 15 грамм я.

Хутар

Хутарин жуьреяр, сортар гзаф я. Гзафни-гзаф чIулав екебур хъсан я. Са артух кфетлу туштIани, хутари бедендиз хъуьтуьлвал гу­да, цIалцIамвал гудай ерияр квайвиляй тIуьрди ацукьуниз куьмекзава. И жигьетдай иллаки таза хутар хъсан я.

Кьил тIазвайла, цIаяр къвез,  къиздирмади гьелекзавайла, тIуьн недалди вилик хутар ишлемишун меслятзава. Иллаки цуру, цурувални ширинвал квай хутари сивихъ атун, экъуьчун акъвазарда, цихъ къарихвал рекьида. РикIи фад-фад кIвалахзавайла, бедендик квал  квайлани, хъсан я.

Ширин хутари руфун, ратар хъуьтуьларда. Цурубуру мягькемарда.

Кьел

Це цIрадай, лацу рангунин и затI, ширинлухар квачиз, недай вири хуьрекриз, шейэриз вегьеда. Ам са шумуд жуьрединди жеда: чилин кIаникай мяденрай хкудзавайди ва чилин винел жедайди. Мяденрай хкудзавайди къванцин кьелни жеда, къванцинди туширдини.

Къванцин кьел бязи дагъларин дагьаррай, хъиткьеррай, кьветIерай, анрин деринрай сифте кьеридаказ хкатна, ахпа, кIеви хьана, къван хьтинди жезвай шей я. Виридалайни­ хъсанди лацу кIевиди, экв аватай хьтин михьиди яз гьисабзава. Чиликай хкатзавай цик квай кьел адаз  мукьва я. И яд, вир ва я гьавиз кьуна, къайи гар, гьава галукьуникди са кьадар вахтунилай кIеви къван хьтинди жезва. Амма ихьтин кьел артух лацуди ва михьиди жедач.

Къванцинди тушир кьел мяденра, кьве­тIера чиликай  хкатзавай “кьелен вацIарикай” жезва. Рагъ фейила, а цин къерехар кIеви жезва ва, кIеви хьана, шекердин ранг акьалтзава.

Кьел къайи тебятдин инсанриз хъсан я. Ада тIуьрди  цIуруруниз куьмекзава, руфуна заланвал аваз хьун гьиссун алудзава (тяжесть в желудке), чIулав лекьина, цуьлезда кIев хьанвай чкаяр ачухарзава, хъапI гъиз, бугъ, пар акъудзава. Туьнт инсанриз кьел зи­ян я лугьуда, гьакIни — гьам дуркIунриз, гьам цварадин киседизни. И чIуру терефар кьел калин таза дуьдгъвер, цIегьрен ва я гамишдин некIедин  чIем ишлемишуналди туькIуьр хъийиз жезва.

Гьуьлуьн цикай къачузвай кьелни ава. Ам  тIуьниз ишлемишзава, яни хуьрекриз вегьез­ва. Виридалайни хъсанди Индияда гзаф машгьур Лахордин кьел яз гьисабзава. Адан гуьгъуьнал къванцин ва къванцинди  тушир кьелерин жуьреяр ала — адаз тIуьнин ва я фан кьел лугьузва. Гьуьлуьн цикай къачузвай кьел писди яз гьисабзава, адахъ туькьуьлвал квай хьтин дад жеда.

Дарманар патал герек кьел бязи набататрин руьхъведикай хкудзава, месела, — турпа­рин пешерикайни тандикай, бананрикай. Медицинада герек кьелер хкуддай маса шейэр­, рекьерни ава. Абур тIимил кьадарда  гьазурзава.

Ата-бубайрилай амай, сивяй-сивиз атай куьгьне кьисайра къейднава хьи, ни вичин тIуьн кьелелай башламишзаватIа ва кьелелди акьалтIарзаватIа, гьада  вич 70 уьзуьрдикай хуьзвалда, гьа жергедай яз — акьулсузвиликайни диливиликай ва жузамдикай (проказа — сагъ тежер, винел патан, хамунин пис азар). ГьакIни бязи кьисайра генани лугьузва хьи, хуьрек недайла, адан сифте кIус кьел алахна недайдан чинал тIехвер, лекеяр жедач. Куьгьне бязи чешмейра кхьенвайвал, акьрабди (скорпион) кIасай чкадал кьел вегьедай, и карди тIал секинардай.

Кьелен вири жуьрейри бедендай герек авачир, залан, чIуру шейэр акъудзава, кIев хьанвай чкаяр ачухарзава, тIуьрди цIурурун регьятарзава, руфунай чIур хьанвай амукьаяр акъудзава, иштягь ачухарзава. Кьеле тIуьн,  хуьрек дадлу ийизва. Ам гьакIни салан­ майвайриз, хъчариз, нахутIриз, харариз, якIуз, цуру шейэризни вегьеда.

Экв аватай лацу куьлуь кьеле фагьум — кьатIун хъсанарзава, хци ийизва. Ихьтин кьел сиркедихъ санал кьилин хам кьурайди тирла, адал тIурар, рувар, цIарнах (лишай) алайла, ишлемишда, яни ахьтин чкайрал эцигда (примочка), алоэдихъ галаз санал тIуьртIа, бедендин гъер алай чкайрин винел патаз (месела, ратар, нерин хилер, вилин къебекьар, кьеж авахьиз, тIа хьун — катарар) дарман жезва. КуручIар, сарар-сухвар, абур акъудай чкаяр мягькемарун патал сивера кьелен яд экъуьрда.

Кьелен вири жуьрейри ратар михьзава, бедендин деринрай амукьаяр акъудиз куьмекзава, тIуьнриз хъсан дад гъизва, жузам азар акатуниз аксивалзава.

Кьелен чIуру терефар. Ам гзаф ишлемишун мефтIедиз зиян я, туьнт тебятдин инсанрин вилерал рагъулвал, мичIивал (помутнение) гъида, хамуник квал (зуд) акатда. Яхунбурузни зиян я, иллаки — гьуьлуьн цикай хкуднавай кьел. И ва маса чIуру лишанар, терефар гъерийралди, пидалди, макьаралди, хъуцIурдалди (жиры) алудиз жеда.

Ниси

Я акьван кIевиди, я гзаф хъуьтуьлди тушир, ягълу гзаф квай, хуш ни галай, тIимил ширинвал квай хьтин таза ниси виридалайни хъсанди яз гьисабзава. Ам икI гьазурда: нек ргада, къурна, тIимил чим кумаз, мая яда, нек атайла, яни кIеви хьайила, кьел вегьена, мегьедик хуькуьрда, цIвегь хкудда, ахпа мегь турбада туна, винелай са тIимил кьелни кIвахна, къван ва я маса залан са затI эцигна, тада. ЦIвегь тамамвилелди хкатай  ниси тIуьниз ишлемишда. Эгер ниси уьцIуьди хьана кIанзавачтIа, адаз кьвед ва пуд лагьай сеферда кьел вегьена виже къведач.

Нисиди руфун, ратар ва дуркIунар мягькемарда. Яргъалди цIуруриз жезватIани, бедендин вири органрив агакьзава. Ниси кIе­рецдин  хвехверихъ галаз тIуьни бедендиз ацIайвал (полнота) гуда, хам  хъуьтуьларда. Хурудихъ аял галай дидеди ниси ргар це туна тIуьртIа, нек гзаф жеда.

Къайи тебятдин инсанриз таза ниси зиян я: иштягь тIимиларда ва я квахьда.

Тунвай уьцIуь нисиди иштягь ачухарда, ратар мягькемарда. Гьа са вахтунда яд кIан жеда, хамуник квал кутада, бязи органра къванер арадал гъида. И ва маса нукьсанар кIерецдин хвехвер тIуьналди квадариз жеда.

Лап куьгьне, чIур хьанвай нисидик зегьерлу затIар жеда. Ахьтинди тIуьн хьайитIа, къайи тебятдин ксари — кIерецдин хвехвер, туьнтбуру яр-емиш, цуру продуктар хтIуьн лазим я.

ЦIвегь хкуд тавунвай мегьеди (ахтарма) ахварал финиз куьмекда, ам цIаяр къведайла, верем азар квайла, руфун тIазвайла, хъсан я. Гьа са вахтунда ам къайи тебятдин инсанриз зиян я: жуьреба-жуьре азарар, бедендин органра къванер арадал гъида.

Эферар

Абуру чпиз хас ерияр, таъсир пуд йисуз кьван хуьда. Эферри беден мягькемарда, тIуьр шейэрик хъсан лишанар кутада, нефес кьадай азар (астма) сагъарун патал хийирлу я, иштягь ачухарда, тIуьрди цIуруриз куьмекда. Эферрихъай гьакI ни чIугуртIани, ратариз хийирлу я лугьуда. Сивихъ атун квадарда. Эферар незвай шейэрихъ галаз санал ишлемишуни беден мягькемарда, адаз ацIайвал гуда. Кефияр чIурузвайла, рикIин кIвалах къай­дадикай хкатнавайлани, менфятлу я. Ру­фунин азарар хкудда, иллаки — виртIедихъ галаз санал тIуьртIа. Эферрин сиркеда туна хьайи гьалима хъвайитIа, руфунин тIал атIу­да, ана шарар аваз хьайитIа, абур рекьида. Садра ишлемишунин кьадар 8-9 грамм я. Эферрикай жигерриз са тIимил зиян ава лу­гьуда. И нукьсан виртIеди арадай акъудда.­

Тутар

Тутарин кьве жуьре ава: ширинбур ва цурубур. Виридалайни хъсан сорт миже квай екебур я. КIуьгьуь, верцIи тутарихъ беден мягькемардай ери, такьат ава. Абуру хъсан иви арадал гъида, мефтIедиз ем-кьеж гуда, кIев хьанвай чкаяр ачухарда, чIулав лекьинизни цуьлездиз хийирлу я, бедендиз ацIай­вал гуда, дуркIунрал герек тир пидин къат арадал гъида. Тут тадиз бедендиз герек шейэриз (материя) элкъвезва.

Ширин тутар руфуниз са кьадар зиян я лугьуда, и кимивал виртни сирке ишлемишуналди квадариз жеда. Ам икI гьазурда: виртIедиз адан 1/3 пай яд яда, ргада, винел акьалтай каф къачуда. Ахпа адаз са пай яд какадарнавай ципицIрин сирке къаришмадин ширинвални цурувал сад хьиз жедалди яваш-явашдиз яда.

Цуру тутарихъни (иллаки — кьурурнавайбурухъ) беден мягькемардай такьат ава. Абуру бедендин органар михьда, кIев хьанвай чкаяр ачухарда, герек амачир амукьайрикай михьда. Туьтуьна, кIалханда, сивин къава ва мецел дакIунар аваз хьайитIа, абур элекьарда ва мягькемарда, иллаки — эгер ту­тар кIешнишрихъ галаз санал ишлеми­шайтIа. Иштягь ачухарда. Сивериз тварар, хер-кьацI акъатнаваз хьайитIа, ана цуру тутарин миже экъуьрда.

Ратара хирер (язва) авайла, иви галаз къен фидайла, цуру  тутар тIуьни куьмекда. Гьа са вахтунда цуру тутарикай жигерриз, ху­руз, нервийриз зарар ава лугьуда. И чIуру те­реф вирт ва анаррин миже ишлемишуналди туькIуьр хъийиз жезва.

Буран

Виридалайни хъсан буранар са артух еке ва гъвечIи тушир юкьванбур, лацубур, ширинбур яз гьисабзава. Буранди кIев хьанвай чкаяр ачухарзава, ратар  хъуьтуьларзава. Саралух ва цIай, къиздирма сагъарда. Ам бугъада (парда) ва я це ругуна неда. Бурандихъ са артух кфетлувал авач, фад цIуруриз жеда. Ам иллаки туьнт инсанриз хъсан я.

ТIуьн патал буран емишрихъ галаз санал­ гьазурда, иллаки — жумунихъ, са артух гзаф битмиш тахьанвай ципицIрин, анардин мижедихъни сиркедихъ галаз. Буран чIемедал чрайди хъсан я, иллаки — зейтундин чIеме­дал.

ЯкIухъ галаз санал тIуьр буран беденди иллаки хъсандиз цIурурда, адак квай хийирлу шейэрни регьятдиз кужумда. Буран ва нахутIар квай хапIа уьгьуьяр квайла хъсан я, мефтIедизни бедендиз лазим тир кьеж гуда, ифин алай чIулав лекь, вири беден секинарда, яни ифин алудда.

Къайи тебятдин инсанривай буран анжах серкинихъ, эферрихъ, горчицадихъ ва я истивутдихъ, кьелехъ галаз  нез жеда.

Бурандикай авунвай мураба шекердихъ ва я виртIедихъ галаз тIуьни мефтI мягькемарда, хъсан иви арадал гъида, азарриз аксивалда.

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов