Вирт

Ругун тавунвай таза виртIедин ерияр, дарман патал  ишлемишиз хьайитIа, яргъалди амукьнавайдалай виниз я. ТIуьниз ла­гьай­тIа, ругунвай, мумадин кфадикай михьнавай вирт хъсан я.

Ам икI ргада: 1/3 пай яд яна, зайиф цIал эциг­да, ргадайла, винел акьалтзавай каф къа­чуда. Яд ягъ тавуна жедач, тахьайтIа, вирт куда ва туькьуьл жеда.

ВиртIеди михьда, кIев хьанвай чкаяр (закупорки) ачухарда, хуквадани ратара алкIан­вай герек авачир шейэр алудда, бедендин деринрай амукьаяр чIугвада, мефтI зарарлу затIарикай михьда, саралух, бедендин деринра яд, кьеж кIватI жедай (водянка) ва фалуждин азарар сагъарда.

Къейдзавайвал, хъсан сагъламвал хьун патал гьар пакамахъ ичIи рикIелай, цик хуькуьрна, са кьадар вирт хъун хъсан я.

Галена ва къадим Грециядин маса духтурри чпин вахтунда кхьейвал, беден патал ва гзаф кьадар уьзуьрар сагъаруниз, гьакIни, маса дарманрик какадарна, сагъсуз органдив герек къаришма агакьаруниз виртIедилай хъсан шей авач. Ада хур, перде (плевра)  хъсан­диз михьда, цуьлездин уьзуьрар сагъарда, дуркIунра ва маса органра авай къванер цIурурда, зегьерлу шейэр акъудда. Цихъ къарихвал алудун патал вирт хуькуьрнавай яд хъун лап хъсан такьат я. Ихьтин яд сиверихъ гелкъуьруни туьтера ирин хьанвай чкаяр элекьарда, кIалханда жедай цилер хьтин цIумаруфрин (миндалина) ярувал , дакIурвал  (воспаление) алудда, сиве, мецел, кIалхан­да, сивин къава хирер-кьацIар, гьакIни сарар-сухвар михьда ва мягькемарда, лацу ийида — иллаки эгер абурувай вацра пуд-кьудра вирт гуьцIиз хьайитIа.

ЧIижери явшанар (полынь) ва маса векьер­ экъечIзавай чуьлдай кIватIнавай вирт туь­кьуьл­вал квайди жеда. Ахьтин вирт руфу­нин­ни чIулав лекьинин азарар сагъарун ва кIев хьанвай чкаяр ачухарун патал хийирлу я.

Мелисса

Кьве жуьре ава: сад-са йисанди, яруни беневша рангунин цуьквер ва хилер алайди; муькуьди — гзаф йисаринди, дувулдилай экъечI хъийидайди, лацу цуьквер алайди. Тум лап тIимил жеда.

И хъчади рикI, мефтI, гьиссерин органар мягькемарда, рикIел аламукьун, кьатIунун хци ийида. Хуквадизни хъсан я, чIулав лекьи­низни. МефтIеда кIев хьанвай чкаяр ачухарда, секинсузвал, кичI алудда. РикIи фад-фад­ кIвалахдайла, экъуьчдайла ва сивихъ хкведайла, руфуна-къати, къалчахрин ва дуркIунрин тIалар алудун патал хийирлу я.

Зегьерламиш хьунин аксина — къенепатаз ишлемишда, гьакIни кIасна хьайи хирерал  кьацIарални эцигда (примочка). Сарар сухвар чIур хьайила, мелисса квай яд (отвар)  сивера экъуьрда.

Бадам

Бадамди (миндаль) къенепатан органар ачухарда, мефтI мягькемарда (шекердихъ галаз ишлемишайтIа, — иллаки), вилериз акун хъсанарда, беден, туьд хъуьтуьлариз, шекердихъ галаз санал ишлемишайтIа, нефес кьуниз (астма), пердедин (плеврадин) тIал­риз, хуралай иви къведайла, руфуна ва маса органра хер-кьацI (язва) авайла, хийирлу я. Бедендиз ацIайвал гуда.

ЧIуру терефар: залан я, къайи хуквада цIурурун четин я, ратариз зиян ава. И нукьсанар пасукI ишлемишуналди туьхкIуьриз же­да. Бадам квай мураба гзаф кфетлу я, ада бедендиз ацIайвал гуда. ДуркIунризни хийир­лу я.

Мурс акъатай бадам тIуьна виже къведач. Эгер са ни ятIани тIуьртIа, экъуьчар хъувуна, цуру мижеяр гана кIанда.

Нек

Ам пуд паюникай ибарат я: жимивал, ягълу ва шур. Маса гьайванринбурув гекъигайла, виридалайни хъсанди калин нек я. Адан гуьгъуьнал цIегьрен, лапагдин (хипен), миргин, жейрандин (газель), деведин некIер ала.

Бязибуру калиндалай цIегьрен нек хъсанди яз гьисабзава, ламран, балкIандин ва деведин, чIурун ламран (онагра) ва вакIан не­кIер, сагъарунал гьалтайла, — къуватлубур.

Идалайни гъейри, гьар са гьайвандин некIедин ери абуру незвай емдин еридилай, яшарилай, куьквилелайни яхунвилелай, хамунин рангунилай, йисан вахтунилай, чкадилай ва икI мадни аслу я. ИкI, марфар къвадай, таза векьер бул тир гатфариз калин не­кIе­дик кьеж, ламувал — яд гзаф жеда. Эгер гьайванди бейгьушардай зегьерлу хъчар, бубуяр нез хьайитIа, некIедикни гьабурун хьтин лишанар жеда. Лацу рангунин гьайвандин нек беденди виридалайни фад ва регьятдиз цIурурзава. Анжах ацанвай таза нек виринрив фад агакьзава ва кужумзава. Ам къайитIа, хъун патал адак чим кухтуна кIанда.

Дидедин некIедилай алатайла, бицIи аялриз виридалайни хъсанди калин нек  я. НекIе­дилай кьулухъ як, гъеридал чранвай какаяр, гьакIни шур квай затIар тIуьн бедендиз залан жеда. Гьикьван гзаф ягълу кватIа, чимивални гьакьван гзаф гуда, амма цIуру­риз залан жеда.

Дана мукьвара хайи калин нек адак яд гзаф квайвиляй (водянистый) тIуьна, хъвана виже къведач, хъуьтIуьн варцара лагьайтIа, — дана хана 40 югъ алат тавунмаз. И чIавуз некIедик сигъ, алкIидай, кикIидай  шей гзаф жезва. Нек тIуьниз ишлемишдай виридалайни хъсан вахт гатфарин эхиррилай гатун юкьварал кьван я. Жегьил, сагълам, куьк, лацу малдикай анжах ацанвай таза нек виридалайни хъсан я. НекIедихъ са гьихьтин ятIани адетдинди тушир ранг, ни хьана кIандач. Нек тIуьниз гзаф ишлемишуни къиздирма, челек — фелек, хирер, квал куткун, хъул-хъутур, жи­герра дакIунар, чинал тварар, дакIур чкаяр арадал гъун мумкин я. Къенепатан органра дакIур чкаяр авайбуруз некIедикай (кьадардилай аслу тушиз) зиян ава. Нервийрин уьзуьрар авайбуруни нек гьар юкъуз хъвана, тIуьна кIандач.

РикIел хуьх! НекIедихъ галаз санал кьел квай укIуь, цуру шейэр, як, вечрен какаяр, балугъ, турп, чичIек, таза майваяр ва икI мад ишлемишна виже къведач. Хъвайи нек цIурун тавунмаз, мад са затI­ни­ немир, ксумир. Гьисабзавайвал, и чIавуз бе­денда чIур хьанвай затIар кIватI хьанваз, ру­фун ацIанваз хьун сагъламвилиз хаталу я.

КIвалин гьайванрин некIедик ягълу гзаф ква, гьавиляй цIуруриз четин я. Вагьши, чIурун гьайванрин некIедик лагьайтIа, ягълу тIимил ква, беденди кужумизни регьят я.

Вири жуьрейрин некIери беден михьзава, къуват гузва, ацIайвал кутазва. Вилерин уьзуьрар авайла, анриз некIедин стIалар, абур гьакI талукь дарманрихъ галаз санални вегьеда. Вири некIери яргъи уьмуьр хьуниз куьмекзава. Гамишдин нек, шекер вегьена, тIуьн лап хийирлу  я. Нек зегьерриз акси дарман я. Хамунал жедай хирер-кьацIар нек гуьцIуни михьда. Ширинарна хъвайи некIеди чиниз хъсан ранг гъида, бедендиз ацIайвал гуда. НекIедал ргур дуьгуь туьнт инсанриз иллаки хъсан я лугьуда.

Мукаш, цIвегь гуьцIайла, чинилай цIегьрен гелер (веснушки), хамунал алай гелер квахьда, ам хъвайитIани, и жигьетдай хийирлу я.

Индиядин духтурри гьисабзава хьи, цикIи гьар гьихьтин нек хъвайитIани, гьар жуьредин уьзуьрар акатда (дидедин ва ламран нек квачиз). Абурукай бязибуру гьа са вахтунда къейдзава хьи, анжах ацанвай, регъуьдин чимивал кумай калин нек гзаф хийирлу я, ам чан алай, дири яд (живая вода) яз гьисабзава. Масабуру гьайванрикай ацанвай 2-3 жуьре нек  ругуна хъун меслятзава.

Абурун нек ругунин тегьерни ихьтинди я: некIедиз адан 1/4 пай кьван михьи яд яда ва зайиф цIал эцигда, а янавай яд пардиз, бугъа­диз элкъведалди ргада, нек гьикьванди цан­вайтIа, гьакьванди амукьдайвал. Нек къайила, ахпа хъвада. Нек ацана, кьве сят алатайла, хъун хъсан туш лугьуда (бязибуру — кьуд сят алатайла). Дана кьейи, хкудай, гьакIни лап яхун, начагъ ва анжах дана ханвай каликай ацай нек зарарлуди, гзаф кьадар азарар кутадайди яз гьисабзава. Индиядин духтурри генани къейдзава хьи, цIай, къиздирма акатай сифте кьиляй нек хъун — зарарлу, эхирдай хъун хийирлу я.

Нек хийирлу я: къен кIеви хьайила, вилер кудайла, яхун тирла, беден зайиф хьанвайла, гьакI яшлубурузни. Эгер са пай яд (рганвай) яна, нек хъвайитIа, ада цварадин рекьер ачухарда.

Цуру некIедикай рахайтIа, виридалайни хъсанди калин некIедикай авунвай тазади ва гзаф цуру туширди я. Ада цихъ къарихвал рекьида, тIуьниз кфетлу я. Къайи тIебятдин инсанриз цуру нек хъсан туш лугьуда:  яргъалди ам цIуруриз жедач, руфуна кIеви чкаяр арадал гъида ва икI мад.

Цуру некIедин ихьтин чIуру терефар, нукьсанар туьхкIуьриз, арадай акъудиз жеда: дад хъсанарун патал хуьрекриз вегьедай туьнт затIаралди (приправа, специи) ва я ширин хуьрекралди, сенжефил (имбирь), истивут ва маса шейэр квай мурабайралди.

Газарар

Виридалайни хъсан сорт миже квай, гъвечIи хьтин тIимил дувулар галай яру газарар яз гьисабзава. Газарди чIулав лекьина кIев хьанвай чкаяр ачухарда ва руфун мягькемарда. И майва хура, руфуна, лекьина тIалар авайла, дуркIунрайни цварадин киседай къванер акъудун патал гзаф хийирлу я лугьуда. Газарар, хкат тийиз, яргъалди уьгьуь квайла ва плеврит авайлани, ишлемишда.

Газар цкIизваз (сырой) тIуьрла, цIуруриз четин я, руфуник ял акатда, туьнт инсанриз адакай зарар ава. Газаррин миже лагьайтIа, цIуруриз четин туш. Газаррикай авур мурабани гьакI я, ам беденда яд акъвазнавайла, хъсан я. Газаррин мураба виртIедихъ галаз ишлемишуни руфун (ратар) мягькемарда, тIуьрди цIурурун регьятарда.

Мускатдин кIерец

И емиш Малайский архипелагдин са островдал — Явада экъечIдай тарарал жедалда. Акунрай абур мегъвериз  ухшар я. Хъире лагьайтIа, лап кIевиди жеда. Тарарни, пешерни чинра жедай хъархъунбуруз ухшар я, амма абурулай тIимил гъвечIи­бур жеда.

Мускатдин кIерецдал пуд къат чкал, хъире ала. Винел патални, дигмиш тахьанвайла, къацу  рангунинди, яцIуди ва хъуьтуьлди я.  Адакай хъсан мураба гьазуриз жеда. Винел патандан кIаник мад са хъуьтуьл хьтин чкал ква. Адан кIаник квай пуд лагьай чкал-хъире лагьайтIа, кIевиди, юкьвани шуьмягъ кьван яргъивал квай хвех жеда.

Лап хъсанбур яз куквари кя тавунвай, залан, кIеви, сивер тIимил кудай хьтин дад галай таза хвехвер яз гьисабзава. Абур яру, рангунинбур жеда, къуват-такьатни пуд йисуз кьван хуьда. И кIерецдихъ кIеви ийидай, яни мягькемардай хьтин таъсир ава. Кьеж, ламувал гзаф квайвиляй фад куквари неда.

Мускатдин кIерецди гуьгьуьлар хъсанарда, кIеви хьанвай чкаяр хъуьтуьларда, тIуьрди­ цIуруриз куьмекда, руфун, сурлумпI, чIу­лав лекь мягькемарда. Ам сиве хуш ни хьун патал­ни ишлемишда. Сивихъ атун, экъуьчун, мекьивилелай руфуна гзаф гъер гьатун, къен фин ва маса тIал-квал квадарда. Акъугъарнавай хвех кьил тIа хьайила, мекьивиляй ва ламувиляй чIулав лекь дакIунвайла ишлемишда.

Мускатдин кIерец туьнт ксариз зиян я, ахьтинбурун кьил тIа ийида. Ам гзаф ишлемишна виже къвезвач: туьтуьниз зиян гуда ва мефтIеди дуьздаказ кIвалахун зайифарда. Мускатдин кIерец куквари туьтIуьн патал кIевирнавай къапуна хуьда.

Тегьмезханар

Бязи хуьрера абуруз гьабитарни лугьуда. Абур тIуьниз ишлемишуни бедендин вири органра иви фин, гьакIни экъуьчун акъвазарда, ифин алай бедендиз, гьакI къенепатан органриз секинвал гуда.

Эгер и хъчадин мижедин стIалар япуз вегьейтIа, квак, шар рекьида, япа тIал секинарда. Са тIимил кьван миже хъвайитIа, хуралай иви атунин вилик пад кьада. Тегьмезханрин пешер тIуьни экъуьчун, къен фин (гьакI холера азар) акъвазарда. И хъчади вичин хийирлу таъсир тIуьртIани ийизва, пешер тIушунна, винелай хамунал эцигайтIани. Хирерал, дакIунрал эцигайтIа, абур фад сагъ хъжеда. Гьабитар чехирдихъ галаз санал ишлемишайтIа, зегьерлу гьашаратри ва гьайванри кIасай дуьшуьшра куьмек жезва.

И хъач жигерриз зиян я лугьуда. И нукьсан инжир ишлемишуналди туькIуьр хъийида. Тегьмезханрин дувулрикай са гьихьтин ятIани хийир авайди малум туш.

Индиядин агьалийри гьабитрин гьали­мадикай сивиз, куьлуь хьана, тварар акъатнавайла, хийир къачузва, яни ам сивера ­экъуьрзава. ТIушуннавай пешер, чим кутуна, фад дигмиш хьун патал тварар, буьвелар акъатнавай чкайрал эцигда.

Чи агьалийри тегьмезханрикай афарар, пичIекар авун патал гегьеншдиз хийир къачузва. Абур кьук квай хъсан чилера иллаки булвилелди экъечIда.

ЧIулав истивут

Ада беден михьда, адаз чим акъудда, зегьерриз аксивалда, нервияр, рикIел аламукьу­нин бажарагъ (память) мягькемарда. Нервийрин азарар авайбуруз гзаф хийирлу я. Эгер чIулав истивут изюмдихъ галаз жакь­вайтIа, мефтIедайни руфунай артухан кьеж — ламувал­ акъатда. Истивутди руфун, чIулав лекь мягькемарда, регъвей истивутдин гьалима гъуьлягъди ва я акьрабди (скорпион) кIасайдаз гуда — са шумудра хъвана, экъуьч хъувурла, агъу квахьда, инсандин гьал хъсан хъжеда.

Туьнт ксариз, гьакI тIимил иви квайбуруз чIулав истивут зиян я, кьил тIа, жигерринни туьтуьнин якIар (ткань) векъи ийида. Ихьтин нукьсанар туьнт инсанривай — къурдай гъерияр, къайи къилихринбурувай михьнавай вирт ишлемишуналди туькIуьр хъийиз жезва. Истивут гзаф  ишлемишна виже къведач.

Шефтелар

Абуру беденда органар хъуьтуьларда, къурда, гьавиляй, бедендик кьурувал квайла, адал ифин акьалтнавайла, хийирлу я. Хутари хьиз, шефтелрини герек авачир зиянлу шейэр хкатуниз куьмекзава, яни абурухъ беден михьдай такьат, ерияр ава. Амма, хутарилай тафаватлу яз, фад  хъел къведайбуруз, нервияр къайдадик квачирбуруз шефтелар лап тIимил тIуьн меслят къалурзава.

Диатез азар сагъарун патал шефтелрин цилерин къене авай хвехвер лап акъугъарна, регъвена, целди ламу авуна, аялрин бедендиз, чиниз акъатнавай куьлуь тварривай, яру хьанвай хамунивай гуьцIда.

«Лезги газет»