ЧИ СУЬГЬБЕТАР

Мисал патал, ихтиярар гвай, инсанриз къуллугъзавай, абурун дердияр гьялзавай государстводин ва муниципалитетдин чиновникри, инсанри лугьузвайвал, ришветар къачун адетдиз элкъвенва. Ришветчиди вич хъсанди хьиз къалурун ва вичин хивяй тахсир акъудун патал лугьузвалда: “Им за лазим ксарив вахкана кIанзавайди я, тахьайтIа, зун кIвалахал тадач. Зи чкадал масад хьайитIани, адани икI ийида. Система гьа ихьтинди я ман…”. Къейд ийиз кIан­зава: икьван чIавалди жуван са дерди аваз гьи идарадиз зун фенатIани, завай ришвет къачур гьич са дуьшуьшни хьанач. Чун вири гьа са системадин шартIара авачни кьван? Амма инсанри тестикьарзава: “чиновникри ачухдиз къачузва”, ягь квадарна, “къачузва”. Кьилдин суьгьбетра инсанри чпи “гайидини” хиве кьазва: мус, низ, гьи месэладай ва гьикьван пул ганатIа.

Къейд авун герек я, чи районра, гъвечIи чиновникрилай башламишна, районрин регьберарни кваз, министерствойра, ведомствойра, федерациядин идарайра намуслудаказ кIвалахзавай, гъил михьи къуллугъчияр гзаф ава. Амма, гьайиф хьи, агьалийрин законлу итижрикай ваъ, югъ-йиф анжах чпин жибин ацIуруникай фикирзавайбуру вири властдал леке гъизва. Нетижада халкьдин патай властдиз авай ихтибар зайиф жезва ва обществода къвердавай гужлу жедай наразивилин, законар саймиш тийидай хьтин гуьгьуьлар, эхиримжи нубатда, гъулгъуладин гьалар арадал гъун мумкин я. Законсузвилер эхи авунихъни эхир авайди тушни бес?

Гьа икI чи уьлкведа “чинебан яракьди” — коррупцияди Россиядиз акси къецепатан ва къенепатан къуватриз гуьгьуьллудаказ ­къуллугъзава. Океанрин атIа пата авай стратегри, гьич са долларни харж тавуна, “чи куьмекдалди” чи уьлкве зайифарзава. Чаз чир хьана кIанда, абурун къаст захъни, вахъни — россиявийрихъ хъсан дуланажагъ, къулай уьмуьр хьун туш. РагъакIидай патан стратег­рин къаст чи уьлкведа идара ийизвай бю­рократиядиз ихтибарвал арадай акъудна, ­эвелни-эвел руководстводилай акьалтIай наразивилер арадал гъуналди гъулгъула тун я. Гьа­виляй РагъакIидай патан са жерге ­политикри, властдиз къуллугъзавай информациядин такьатри Президент Владимир Путин­ акъваз тавуна нагьахъ критика ийизва. Са­да­лайни аслу тушиз, Россиядин итижар хуьзвай, уьлкве къудратлу ийизвай Президент абуруз, гьелбетда, хуш туш. Гьа са вахтунда гьахълувилин терефрал алай къецепатан прессада къейдзавайвал, В.Путин Россия чу­кIурунин вилик пад кьур, къе дуьньяда ви­ридалайни машгьур, дуьньядин политика дуьзгуьн рекье хьуниз чIехи таъсир ийизвай камаллу политик ва къуватлу государстводин регьбер я. Мадни лугьун, политикадикай хабардар жергедин америкавийрин арада ихьтин фикирни ава: В.Путин хьтин президент абуруз чпихъни хьанайтIа кIан­завай.

Генани хълагьин. ЧIехи къуллугърал алай бязи чиновникри Ватандиз, Президентдин политикадиз къуллугъ авуникай чIагай гафар гзаф лагьана ва исятдани лугьуз­ва. Инал за туьгьмет ийизвач. Ватандиз, халкьдин лидердиз вафалувал хьун баркаллу кар я.  Амма, таб ва лутувал квачиз, “взяткаяр” къа­чун тавуна, гьар сада  вичин везифаяр на­муслудаказ тамамарун — гьам Ватан­диз гьа­къикъи къуллугъ авун, гьамни Прези­дент­дин политикадиз халисан вафалувал къалурун жедай. Коррупциядал машгъул чиновникриз чир хьана кIанда, абуру чпин терсина краралди уьлкведиз, Президентдин авторитетдиз чIехи зарар гузва. Им лап кIеви жаза гана кIанзавай хаинвал я.

Чи коррупциядин дувулар деринда ава. Къенин чи коррупция — им низ вуч ийиз кIан хьайитIа, гьам ийиз вердиш хьайи, ваучерралди, “приватизация” лугьуз, халкь вичин девлетрикай магьрум авур ва чи обществодин итижар маса  гуз хьайи 90-йисарин акьалтIай туькьуьл, зегьерлу “яр-емиш” я.

А девирдикай са тIимил гегьеншдиз лугьуз кIазава. Куь рикIел а йисара РФ-дин къецепатан крарин министр хьайи Андрей Козырев алама жеди. Вичи уьлкведин итижар лап кIевелай хуьз хьайи “Мистер “Нет”-дилай — Андрей Громыкодилай тафаватлу яз, РФ-дин министр А. Козыревал РагъакIидай пата “Мистер “Да” лугьудай лянетлу лакIаб акьалтнавай. ЧIалахъ тежедай кар я: чи министрди къецепатан уьлквейрихъ галаз алакъайра Россиядин итижар асул гьисабдай хуьзвачир. Америкади вилик эцигзавай теклифриз ада гьамиша “эхь, рази я” жаваб гузвай. Гьатта М.Горбачева хиве кьунай: Козыреван девирда Россиядин МИД США-дин Госдепдин филиалдиз элкъуьрнавай.

Россиядин ялавлу ватанперес, бажарагълу политик, дипломат Евгений Примакова вичин мемуарра рикIел хкизва хьи, США-дин виликан президент Ричард Никсона­ А.Козыревавай  цIийи Россиядин итижар­ гьихьтинбур я лагьана хабар кьуна. Къецепа­тан крарин министрди, Никсонан гафарай, мунафикьвилелди, кIусни айиб тахьана, жаваб гана: “Советрин Союзда гафун кьилиз авайди “милли итижар-милли итижар” тир. Гила чна вири ин­саниятдин ивиррикай гзаф фикирзава. Ам­ма, эгер куьне чи милли итижар гьикI тайинар­датIа, чаз куь фикирар лагьа­най­­тIа, зун квелай­ гзаф рази жедай”. Аквазва­ни, чи министрдиз чи уьлкведин милли итижар чахъ галаз гьамиша бягьсина авай чара государстводи тайинарна кIанзава. Эгер им хаинвилелди уьлкведин итижар, суверенитет­ маса гун туштIа, югъни йиф са куьналдини тафаватлу туш.

Гьа са вахтунда “козырев” хьтинбуруз кIан хьайивал, США-дин стратегри чпи тайинарнавай чи “милли итижар” мягькемарзавай. И кар патал Вашингтондай Россиядиз Гарвард-университетдин профессор Джефри Сакс кьиле аваз экономикадай советникрин чIехи десте рекье тунвай.

Им “приватизациядик” (государстводин хсусият кьилдин иесидиз маса гун) йигинвал кутунвай девир тирди рикIел хкин. Къенин юкъузни вичин тек са тIвар кьурла, халкьдик ажугъ кутазвай А.Чубайс кьиле эцигнавай РФ-дин Госкомимуществодин (хсусият идара ийизвай ва маса гузвай комитет) “агалкьунарни” рикIел хкин. Чпин къимет 200 млрд. доллардилай гзаф тир лап чIехи 500 кархана 7,2 млрд. доллардихъ маса гана. Россиядин лап чIехи карханайрикай сад тир Москвада авай Лихачеван тIварунихъ галай завод, вичин къимет 1 млрд. доллардилай гзаф яз, 4 млн. доллардихъ маса гана. Гзаф хийирлу карханаяр тайин ксариз саки гьавайда гьатна. Гьа икI Россияда Б.Березовский, В.Гусинский,  М.Ходорковский хьтин олигархар пайда хьана. Им коррупциядин кар яни-тушни, куьне фикир ая.

Аламат  жедай кар я. Россиядин оборона патал акьалтIай секретный продукция акъудзавай са бязи карханаярни америкавийрин хсусиятда гьатнавай. Месела, Москвадин электродрин завод дяведин раке­таяр акъудуниз герек продукция гьазурзавай НИИ “Графитни” галаз Госкомимуществодин “советник” америкави Джонатан Хэйя чи “Гран­кис” фирмадин арачивал аваз маса къачуна. Нетижада Москвада авай НИИ-ди Россиядин Миноборонадин заказар кьабул тийиз­, США-диз “Стелс” (самолет-невидимка) технологиядай продукция гьасилун кардик куту­на. Эгер ина чIехи коррупциядин гел авачтIа, “са меке авай кьел тIуьрдаз ядни кIан жедач”­.

Эхирни 1994-йисан ноябрдиз Ельцина Чубайс Госкомимуществода къуллугъдикай азадна, адан чкадал Владимир Полеванов эцигна. Гьа вич атай сифте йикъалай цIийи руководителди ведомство Россиядиз зиянар гузвайбурукай михьи ийиз башламишнай. ИкI ада, ахтармишунар тухвана, вири крарай кьил акъудайла, къецепатан “советникривай” пропускар вахчуна, абур кабинетриз ахъай хъувунач. Стратегиядин метлеб авай алюминий акъудзавай заводар, оборонадиз герек продукция гьазурзавай карханаяр къецепатан фирмайриз маса гуз тунач. Ва икI мад. Полеванован крарикай США-дин Госдепдиз хуш атанач: “Полеванова реформаяр тухуниз манийвалзава, ам къуллугъдилай алудна кIанда” лугьуз, Америкадин госсекретарди чи посол Воронцов тагькимарзавай.

И месэлани абуру регьятдиз гьялнай. Госдепди шартI эцигна: МВФ-дай (Международный валютный фонд) Россиядиз кредит гуз эгечIун патал  В. Полеванов Госкомимуществодай акъудун герек я. 1995-йисан 24- январдиз ам кIвалахдилай алудна, 25-январдиз МВФ-ди пул ахъайна. И месэладай Ельцинахъ галаз хьайи ихтилатдикай Полеванова вичи ачухдиз кхьизва.

Лугьун герек я хьи, а девирда гьахъсуз, лап асант рекьералди гзаф девлетлу хьанвай ва чеб РагъакIидай патан стратегрин аслувилик акатнавай са пуд-кьуд кас олигархри уьлкведин къенепатан ва къецепатан политика чпин таъсирдик кутаз алахъзавай. Са кьадар дуьшуьшра и кар абурулай алакьни ийизвай. Месела, криминалдихъ галаз сих алакъада авай, са куьруь вахтунда миллиардар кIватIна, вичикай Россияда виридалайни девлетлу кас хьайи Б. Березовский  РФ-дин Хатасузвилин Советдин секретардин заместителвиле эцигун.

Са жерге авторри кхьизвайвал, эвелдай адаз ФСБ вичин пацук кутаз кIанзавай. Амма хьанач. МВД-дин кар алай къуллугърал лагьайтIа, Б. Березовскийдилай “вичин итимар” эцигиз алакьна. Гьа гьисабдай яз, министрвилин къуллугъдал виликдай РУОП-дин (тешкиллу тахсиркарвилерихъ галаз женг чIугвадай управление) начальник яз кIвала­хай Владимир Рушайло.

МВД-дин виликан министр А. Куликова рикIел хкизва: “Гьатта зи заместителри лу­гьуз­вай хьи, РУОП-дин къурулушар къачагъвилин тешкилатриз элкъвенва, абуру тахсиркаррин жуьреба-жуьре дестеяр “крышеватзава”, абур ришветар гуниз мажбурзава”. ИкI хьайила, обществодиз зарар гана, чпин хийир­ патал кIвалахзавай законрин къаравулда акъвазнавайбуру экономикада чIехи тахсиркарвилер авуниз рехъ ачухзавай.

Рушайлодин девирда, а йисарин прессада кхьизвайвал, къуьнерал погонар алаз къачагърихъ галаз женг чIугваз­вай­буру къачагъар чукурна, чеб абурун чкадал акъвазнай. Бес, чи рикIелни алама эхир. Оперативный къуллугъда кIвалахзавай са жерге къуллугъчийри карханайрин, коммерческий банкарин иесияр ахьтин шартIара твазвай хьи, абур чеб гуьгьуьллудаказ чIехи ришветар гуниз мажбур жезвай. ТахьайтIа, гьахъсуздаказ дустагъдиз рекье твазвай. Гьатта бязи генералрини тешкиллу тахсиркарвилерин дестейрин кьиле авайбурухъ галаз чпин хийир­ патал алакъаяр хуьзвай ва абурун “тIа­лабу­нар” кьилиз акъудзавай. Абурун жергеда министрдин советник хьайи генерал-лейтенант А. Орлов эвелимжи чкадал ала. Чпел шак гъизвай ксарин жибинриз, машинриз наркотикар, патрумар, яракьар чинеба вегьена, абур тахсирлу авун и генералди чирай кар я лугьуз рикIел хкизва журналистри. Конкуренцияда авай кьве бизнесмендин арада жез хьайи гьуьжетар, буржарин месэлаяр гьялунин кардани Орлова иштиракзавай. Гьелбетда, чIехи пулар арада аваз. МВД-дин виликан къуллугъчийри рикIел хкизвайвал, “кьеж квай” къуллугъдал хьун, офицервилин нубатдин чин, гьатта генералвилин чин патални ришвет гана кIанзавай. Орлов вич штатдикай хкуднавай подполковникдин чиндилай са йисни зуран вахтунда генерал-лейтенантдин чиндив агакьна.

Рушайлодал къведалди милицияда ихьтин нагьахъ крар авайди тушир. Прокуратуради, ФСБ-ди, законар, къайда-низам хуьнин къаравулда акъвазна, алахъунар гзаф ийизвай, амма абуруз буйругъар гузвай маса къуватни авай эхир — политический къуват. Амни “березовскийрин”, “хизандин” таъсирдик квай къуват тир. Гьар гьикI ятIани, ФСБ-дилай вири девирра вичин жергейрин михьивал, закондиз, уьлкведин итижриз вафалувал хуьз алакьна. Олигархриз муьтIуьгъ тахьай и махсус къуллугъди Рушайло кьиле авай МВД-диз ихтибарзавачир. Абурун араярни къайибур тир.

Абдулафис Исмаилов

 ( Эвел — 42-нумрада. КьатI ама )