Алай йисан гад акьалтIай зегьемди хьанвайди, чимивилери инсанриз екез тади гузвайди сир туш. Метеорологри къейдзавайвал, Дагъларин уьлкведа июлдин вацра ракъини и тегьерда кудай йи­къар 100 йис идалай вилик хьанай. ЦIинин чимивилер лагьайтIа, Каспий гьуьлуьн къерехда авай уьлквейрихъай атанвай антициклондихъ галаз алакъалу я. Пешекаррин гафаралди, виридалайни чими йикъар чи республикада, адет яз,  августдин эвел кьилерал ацалтзава. И кар фикирда кьуртIа, чимивилерин “къужахдай” чун са акьван фад акъатдайвал туш. Гьаниз килигна духтурри ва пешекарри чимивилерикай хуьниз талукь яз гузвай меслятрал амал авуртIа, хъсан жеда…

И мукьвара Махачкъаладин ял ядай са шумуд чкада  (И.Шамилан ва Гь.Гьамидован проспектрин къекъуьндиз мукьва, “Дуствилин” аллеяда, “Устадрин шегьер”,  Октябрдин 50 йисан тIва­ру­нихъ галай, “Ак-Гёль” паркара) Дагъустандин здравоохраненидин министерстводик акатзавай республикадин медицинадин профилактикадин центради (РЦМП) меркездин сагъламвилин къаравулда авай мад са шумуд центрадин къуллугъчийрихъ галаз санал чимивиликай хуьниз талукьарнавай серенжем кьиле тухвана. “Денеб” АО-ди агьалийриз пулсуз яд пайна.

Къейд авун лазим я хьи, РЦМП-дин къуллугъчийри агьа­лийрин сагъламвал хуьниз, азаррин  вилик пад  кьуниз талу­кьарнавай серенжемар республикадин меркезда мукьвал-мукьвал тешкилзава. Нубатдин серенжемдин макьсад лагьай­тIа, агьа­лияр чими вахтунда чеб тухудай, тIуьн ва хъвадай шейэр ишлемишдай къайдайрин гъавурда туникай зегьем вахтунда иллаки хаталу тир рикIинни дамаррин ва ратарин садакай масадак акатдай азаррин вилик пад кьунин  кIвалах тухуникай ибарат тир. И юкъуз пешекарри меслятар гунилай, чимивал себеб яз арадал атун мумкин тир чIуру нетижайрин гъавурда тунилай гъейри, винидихъ тIварар кьунвай чкайра (абур ше­гьерда виридалайни гзаф инсанар кIватI жезвай чкаяр хьуниз килигна хкянавай) духтурри-кардиологри ва гигиенадин рекьяй тербия гудай центрадин къуллугъчийри 600-дав агакьна агьалийрин дамарра ивидин гьерекат, рикIи кIвалахзавай тегьер (пульс) ахтармишна. Дамарра ивидин гьерекат саки вирибурун агъуз­ди (виниз тир рекъемар тIимил ксарихъ авай) тир, рикIи лагьайтIа, йигиндаказ кIвалахзавайди ашкара хьана. Духтурри гъавурда турвал, дамарра ивидин гьерекат агъуз аватун чими вахтунда инсандин дамарар ачух хьунихъ, мадни бедендиз яд бес тахьунихъ (обезвоживание) галаз алакъалу я. Гьаниз килигна духтурри йикъан лап чими вахтунда, иллаки яшариз чIехи инсанриз ракъиник тахьуниз ва чими йикъара бедендал гуж акьалд тавуниз эвер гана. Идалайни гъейри, эгер  чIуру таъсирдай себебар (противопоказания) авачтIа, йикъа 2 литр яд хъун, гьакIни ягълу гзаф квай, чранвай шейэр ва ширинлухар тIимил тIуьн меслятзава.

Серенжем кьиле фидай вахтунда чна РЦМП-дин спортдин медицинадин отделенидин заведующий, функциональный диагностикадин духтур  Муминат  Жаватхановадихъ  галаз суьгьбетна.

— Инсандин беден ифенвайла, адахъ арадал атанвай гьалариз дуьз къимет гудай мумкинвал амукьзавач, адалай менфятлу къарар кьабулиз алакьдач. Эгер ихьтин­ вахтунда инсандив куьмек агакь тавуртIа, адаз чимивиликди пис (удар) хьун мумкин я, — къейдзава ада.

Духтурдин гафарай мадни малум хьайивал, чимивилин ва рикIинни дамаррин   азаррин арада авай алакъа екеди я. Чими вахтунда   инфарктарни инсультар иллаки гзаф жезва, рикIин ишемиядин (ИБС) ва дамарра ивидин гьерекат йигин хьунин азаррини кьил хкажзава. Абур лагьайтIа, чимивал себеб яз инсандин бедендикай яд ва минеральный кьелер-калий, магний ва масабур хкатунихъ галаз ала­къа­лу я. Нетижада иви икьи жезва, рикIинни дамаррин къурулушдал алава гуж (нагрузка) акьалтзава. Малум тирвал, иви икьи хьун себеб яз тромбар арадал атун артух жезва. Абур  инфарктарни инсультар арадал гъизвай кьилин себебрикай я.

Серенжемда иштиракайбурун арада чIехи яшара авай инсанрин кьадар гзаф тир. Разивилелди къейд ийиз жедай кар ам я хьи, абурун арада йикъа лазим кьадар яд ва иви икьи тахьун патал дарманар хъвазвайбурни авачиз тушир.

Агъадихъ чна чимивиликай хуьниз талукь яз тежрибалу пешекаррин меслятар гузва.

Ракъинин нурарикай яргъа, вахт серин чкайра акъудиз чалишмиш хьухь. Куьчеда, рагъ аватзавай ачух маса чкайра жезмай кьван тIи­мил вахтунда жедайвал ая.

Кьилел алачиз ракъиник экъечI­­­мир. Иллаки яшар 55-далай алатнавай ксари и меслятдал рикIивай амал авун лазим я. Ракъи­ник экъе­чIун чарасуз яз хьайитIа, таж гваз къекъуьгъ. Ам ракъинин нурарикай хуьдай хъсан такьат я.

Залан кIвалах авуна виже къведач. Бедендал чими вахтунда гьакI­ни гуж ацалтзавайди рикIелай ра­къурмир. Чимивал — им рикIинни дамаррин къурулушдал гьакIни азаб ала лагьай чIал  я.

Алимри субутнавайвал, чими вахтунда инсандин мефтIедихъ галаз алакъалу кIвалахди нервийрин къурулушдиз са акьван хъсандиз таъсирзавач. ИкI, чимивал 33 градусдилай алатнавайла (тахминан сятдин 12-далай нянин сятдин 5-далди), инсандин кIвалах­диз къабилвал агъуз аватзава, и тегьерда беденди вич гуж акьалтуникай хуьзва. Чнани адаз и карда куьмекун лазим я.

Йикъан лап чими сятера рулдихъ жезмай кьван тIимил вахт акъуд. Лап еке чимивал авай вахтунда шоферрин дикъетлувал са кьадар агъуз аватзава, нетижада аварияр артух жезва.

Яд ва емишар гзаф ишлемишун хийирлу я, абуру беден  минеральный кьелералди ва витаминралди таъминарзава. Емишар лагьайтIа, рикIиз кIандай кьван кьадарда  нез жеда. Рганвай, бутылкайра аваз ма­са гузвайди ва газ квачир минеральный яд хъун меслятзава. Амма къайи яд хъвана виже къведач, вучиз лагьайтIа чими вахтунда иммунитет зайиф, идахъ галаз алакъалу яз ангинадикди ва ОРЗ-дикди начагъ хьунин къурхулувал артух жезва.

Парталар тIебии (натуральный) парчайрикай цванвайбур, ачухбур  ва экуь рангунинбур алукIун хъсан яз гьи­сабзава. Синтетикадин парчайрин парталри хамунин азарар акатунал гъун мумкин я;

Чуьхуьнагар — беден къурун патал гзаф хийирлу я. Амма гьуьлел чуьхуьнагар ийидайла, мукъаятвал квадар тавуниз, иллаки ички хъвана­ циз гьахь тавуниз эвер гузва. Алай йисуз Россияда батмиш хьанвай ксарин кьадар екеди, кьилин себебни пиянвилихъ галаз алакъалу я.

Чимивиликай хуьниз талукьарнавай серенжемдал гатун чимивал себеб яз кьил хкажзавай азаррикай  тIуьнилай зегьерламиш хьуникай, ратарин садакай масадак акатдай  азаррикайни кIватI хьанвайбуруз малуматар гана. Сир туш, гатуз винидихъ тIварар кьунвай азаррикди начагъ хьун патал, гъилер ва я незвай яр-емиш хъсандиз чуьхуьн тавуна, бязи вахтара гьатта са сеферда тIуьнни бес я. Азарри яргъалди чеб гуьзлемишиз тадач. ЧIехи пай вахтара азарханада сагъарунни герек къведа. Ихьтин чIуру нетижаяр тахьун патал духтурри меслятзавайвал, азаррин са гьихьтин ятIани лишанар пайда хьанмазди, кIвалин шартIара жува-жув сагъарунал машгъул жемир. Ихьтин вахтара вирида рикI алаз ишлемишдай “Имодиум” ва маса дарманрикай  яргъа хьухь! Абуру къен фин (диа­рея) акъвазарда, хаталу инфекция ла­гьайтIа, кIватI хьана, ивидик акатун мумкин я. И чIавуз беденда фад­лай авай азаррини кьил хкажда, инсандин гьалар мадни чIур хьу­нал гъида. “Тади куьмекдиз” эве­рун ва я, азарлудан гьалдилай ас­лу яз, участковый духтур-терапевтдиз кIва­лиз эверун меслятза­ва­.

Духтурри гигиенадин къайдайрал кIевелай амал авуниз эвер гуз­ва­­.

Рагнеда Рамалданова