Сулейман-Стальский район ватанперес, инсанперес, зегьметдин, медениятдин къадир авай, кIеве гьатайдан гъил кьаз гьазур баркаллу рухвайралди, арифдарралди, шаирралди къенин юкъузни маш­гьур я ва геле­жегдани гьакI жедайдал шак гъиз жедач, вучиз ла­гьайтIа гележегдин несилрини бубайри яд хъвайи булахрай яд хъвазва, абур къекъвей рекьерай камар къачузва, абурун хъсан крар давамарзава. Девиррилай девиррал рухваяр бубайриз вафалу яз амукьзава.

Чпин девирда райондин агьалийрин дуланажагъдин, яшайишдин шартIар хъсанарун патал зегьметар чIугур регьберрин ва маса къуллугъар авур ин­санрин кьадар гзаф я. Ахьтин рухвайри чпин хивез гьамиша гзаф пар къачуда. Абур халкьдин месэлаяр гьялунин къайгъуйра жеда.

Кьилинди, кIвалахал аламачирлани халкьдин арада гьуьрмет къазанмишун, жув гьалтай чкадал рикIин сидкьидай жуваз салам гун, тебрик авун — им лап зурба агалкьун я. Ахьтинбурукай сад зи къенин суьгьбетчи, Сулейман-Стальский райондин администрациядин кьилин къуллугъдал хьайи ва и йикъара 70 лагьай гатфар къаршиламишай  Рудин  Абакарович  Абакаров  я.

• Рудин Абакарович, Куьн кечирмишай хсуси уьмуьрдилай рази яни?

— Вучиз рази жедач кьван, за адал дамах ийиз­ва, гьикI лагьайтIа залайни уьмуьрдин юлдаш Людмиладилай бахтлу хизан арадал гъиз алакьна.  За жувал тапшурмишай къуллугъар намуслувилелди кьиле тухвана. Гьа са вахтунда жуван мецикай, гъиликай са касни бейкеф авунач. Гилани гьам хуьруьнбуру, гьам пата-къерехда туьш жезвай танишри зун хушдиз кьабулзава, зи тIварцIихъ разивилин гафар лугьузва. Идалай чIехи бахт мад жедани?  — Ада зи суалдиз суалдалди жаваб вахкана.

Дугъриданни, ам гьахъ тирди гьисс авуна за. Зун халкьдин арада авай кас яз, зи япарихъ адакай къана рахадай ванер галукьнач.

Рудин Абакаров 1948-йисуз Кьулан СтIалрин хуьре, районда машгьур механизатор-инженер, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, артиллериядин батареядин командир, лейтенант Абакаран хизанда дидедиз хьана. Абакар халу зазни лап хъсандиз чидай кас тир, заз адахъ галаз кIвалах авунни кьисмет хьана. Дяведилай гуьгъуьнин йисара ада “Сельхозтехникада” механизаторар гьазурдай курсар ахъай­на, вири хуьрерин майишатриз пешекарар гьазурна. Адакай хейлин йисара “Калининский” совхоздин кьилин инженерни хьанай.

Рудина  хайи хуьре муьжуьд класс, ахпа Рос­товский областдин Новочеркасск шегьердин мелиоративный техникум лап хъсан чирвилер аваз куьтягьна. “Калининский” совхоздин чIехидан тIа­лабу­налди ам хайи хуьруьз рахкурна.

— А вахтунда совхоздик квай Вини СтIалрин, ЦIийи Макьарин, ДаркIуш-Къазмайрин хуьрерихъ 3500 гектар дигидай чилер авай, — суьгьбетзава Р.Абакарова. — За сифте йисуз лазим тир къайдада вири участокриз ятар гудай къаналар яна. Зи ихтиярда 3 бульдозер ва са экскаватор авай, гьакI куьмекчиярни. За ийизвай кIвалахдилай руководстводи разивал  къалурзавай. Заз зи пеше генани кIан хьана ва зал совхоздин кьилин инженер — ме­лиораторвилин къуллугъ тапшурмишна. За, кIвалахдивай кьерех тахьана, Новочеркасскдин мелиоративный институтни куьтягьна. Са сеферда­ заз, — давамарна ада вичин суьгьбет, — партиядин райкомдин 1-секре­тарь Ибадуллагь Тагьирова вичин патав эверна. Вичиз хас тирвал ада жузун-качузун авуна, ахпа заз кьулухъ галамай “Самурский” совхоздин директорвилин къуллугъдал финин меслят къалурна. А вахтунда зи 32 йисни хьанвачир. Гьелбетда, теклиф­ жавабдарди тир. За адаз “дахдал алукьна, жаваб гуда” лагьана. Дахди хев кутунач.

—  Ам, чан хва, — лагьана ада, — зи халуйрин хуьр ятIани, вав абуру кIвалах ийиз тадач, ахпа кIвалах ийиз хьанач  лугьуз, ви гуьгъуьниз къванер ахъайда.

ЯтIани И.Тагьирова дахни зун чIалал гъана.  Захъ галаз райкомдин 2-секретарь Эминов Рамазанни атана ва ада майишатдин коллективдиз  зун совхоздин цIийи директор тирди малумарна.

Аквазва заз, зун кваз такьазвайбурун кьадар гзаф я. Заз автомашинни авачир. Гьавиляй гьар пакамаз, няниз Кьулан СтIал-Курхуьр зи адетдин “маршурут” хьана. Зун пакамахъ дояркаяр къведалди фермадал жедай, ахпа механизаторар къведалди гараждал фидай. За чIугвазвай зегьмет, ийизвай кIвалахар акваз, жемят яваш-яваш захъ агъуна. Гьа икI, за 1980-1984 йисара “Самурский” сов­хоз­диз регьбервал гана. И девирда совхоздин конторар эцигна, гаражда кьурар гуьнгуьна туна, цазвай никIерин кьадар артухарна, техилдин, емишрин­ кьакьан бегьерар къачуна, рабочийрин мажибар хкажна. И кIвалахар вири совхоздин къазанжийрин гьисабдай ийизвайбур тир. Буш гафарин иеси тахьун паталди чун статуправленидай ганвай справкадиз килигин. Ана къейд ийизва: “Дагъустан Республикадин лайихлу экономист Рудин Абакарова 1980-1984-йисара “Самурский” совхоздин директорвиле кIвалахна. И вахтунда ада аквадай хьтин нетижаяр къазанмишна. 1981-йис — 2420 центнер — 1982-йис — 4577, 1983-йис — 5922 центнер техил. Еми­шар: 1981-йис — 1472, 1982-йис — 3823, 1983-йис — 7912 центнер”.

1984 йисуз райкомдин бюродин къарардалди Рудин Абакаров хуьруьн майишатдин устадлу, чешнелу пешекар, РД-дин лайихлу агроном Алдеров Сиражидин кьиле акъвазай ва республикадиз машгьур хьанвай “Калининский” совхоздин директорвиле тайинарна. И ихтибар ада лап хъсан нетижайривди кьилиз акъудна: уьзуьмрин, емишрин багъларин майданар артухарна. КIватI хъийизвай ципи­цIар 3500-4000 тонндив агакьна, емишар — саки 7000 тонндив. Салан майваяр — 11420, техил 6821 центнер­див. Гьа са вахтунда хуьре пуд мертебадин къванцин, 680 аялдиз чка авай школадин дарамат эцигиз башламишна ва куьтягьдалди эцигунарзавайбуруз вири жуьредин куьмекар гана. Районда виридалайни вилик хуьруьз газ гъана, рекье­ра къир цана, хуьруьз булахрин яд гъана…

1992-йисан апрелдин вацралай 1993-йисан ноябрдин вацралди Сулейман-Стальский райондин администрациядин кьил хьана. 2005-йисалди администрациядин кьилин заместитель, гьа и йисан майдин вацралай са кьадар вахтунда райадминистрациядин экономикадин отделдин начальникдин везифаяр кьиле тухвана”.

• Гуьгъуьна авай майишат яз квелай ахьтин агалкьунар къазанмишиз гьикI алакьна? А четин, алаш-булаш хьанвай, СССР чукIурнавай девирда райондиз регьбервал гун четин хьаначни? — жузуна чна Рудин Абакаровичавай.

— Зал къведалди совхоздин яр-емиш багълара вара-зара жезвай. ГьикI лагьайтIа, абур кукра кьазвай, рабочийриз абур кIватIиз ашкъи амукьзавачир, студентар гъизвай, абуруни тарар юзуриз вири емишар чиле тваз, бегьем кIватI тийиз хьана­. Ерисуз мал артух иштягь авачиз, ужуз къиметрай кьабулзавай. Зун и кардив маса жуьре гатIунна. И кар­да заз дахди еке куьмек гана. Ада лагьана: “Гьихьтин хъсан устIар хьайитIани, чан хва, адак квай синих куьчедай фидай, гьакIан жергедин инсандиз аквада. ГьакI хьайила, вун устIар хьухь, зун жергедин инсан жеда, за ви синихар кьатIуда, абур ваз лугьуда, жув туькIуьр хъийиз алахъ”. ГьакI хьунни авуна. За сифте авай кьван бригадаяр чукIурна, абур звенойриз элкъуьрна, вири багълар звенойрин кIвачихъ яна, гьар звенодиз вичин трактор гана. Сифте нубатда багълар зиянкар гьашаратрикай хуьнин къайгъуйра хьана. Захъ совхозда 28 опрыскиватель авай. Звеноводрин вилик ихьтин шартIар эцигна: “Куьн куь зегьметдин нетижайрин иесияр жеда. Гьар  са кардивни иесивилелди  эгечI. Багълар азаррикай хуьдай къайгъуяр за ийида”.

Гьа икI, сифте йисуз тIвех-затI квачир ичерин бегьер хьана. Абур атIудай вахтунда, за рабо­чийрин вилик ихьтин шартI эцигна: “са тонн ичер кватIай касдиз, гьакъидилай алава яз, кьве ишикI ичерни гуда”. И йисуз 7000 тонн ичер кIватI­на ва абур Урусатдин шегьерриз рекье туна. Хъсан ­къазанжиярни хьана, рабочийрин гьал-агьвални са шумуд сеферда артух хьана. Бегьер кIватI хъийи­дайла кимерал яшлу итимарни аквадачир,   я куьчейра школадай ахъагъайла — аяларни. ГьакI магьсуларни ва салан майваярни кIватI хъувуна. Гьар са кIвалах агротехникадин истемишунрал ­бинеламиш  хьана  авурла,  бегьер  артух  жезвайди я.

Гила хквен чун за райондиз регьбервал гуз хьайи вахтунал. Эхь, гзаф четин, ким-киме хьанвай вахтар тир. Зун абурал акъваздач. Заз са кIвалахдикай лугьуз кIанзава. Зун райондин кьил хьайи йикъалай зи рикIе авайди цIерид вилин муькъуьн къайгъу авун тир, ам чкIайтIа, вуч авурай лугьуз хажалатдик хьанай зун. А хажалат заз гайиди Гуьлгери вацIал алай чкIанвай зурба муьгъ тир. Зун Самурдиз, Мегьарамдхуьруьз физ, хкведайла, чкIай муькъуь зун ихьтин цIарар кхьидай чкадал гъана.

Гьикьван парар дашмишна

На уьмуьрда кIулалай?

И гьал вучиз къе атанва,

Куьз вегьенва гъилелай?

За фикир ийиз хьана, иесивал тавуна, чкIай­тIа, Кьасумхуьруьхъ галаз алакъа амукьдач. Гьа сифте йикъалай зун ам гуьнгуьна хтунин къайгъуй­ра хьана. Ам ремонт авун патал чIехи пулар кIан­завай. Абур чахъ авачир. Зун Махачкъалада авай талукь идарайриз физ, хтана, амма са тайин жаваб, я куьмекдин гъил яргъи ийидай кас хьанач. И месэладин патахъай РД-дин Госсоветдин Председатель Мегьамедали  Мегьамедован патав финиз мажбур хьана. Аллагь рази хьурай вичелай, куьмекна. Муьгъ ремонт авуна, къерехрай ракьун ­гуьрчег чахчахар яна…

Рудин Абакаров чешнелу хизандин кьилни я. Адан уьмуьрдин юлдаш Людмила хуьре муаллим я. Руш Феридади РД-дин зегьметдин ва яшайишдин жигьетдай вилик финин министерствода, гада Арсена райондин центральный больницада кьилин бухгалтервиле зегьмет чIугвазва. Рудин Абакарович пенсиядиз экъечIайла, ийир-тийир хьана амукьнач. Ада вичи лагьайвал, зегьмет кIани инсандиз, гьамиша кIвалахни авайди я, фуни. 2008-йисуз ада хуьре, вичин хва Арсенан тIвар алаз КФХ тешкилна. Адахъ 4 гектарда гьар жуьре емишрин багъ, 40 гектар никIер, тIимил-шимил лапагар, малар ава. Гьасилзавай мал, емишар, техил еридинди хьайила, муьштерияр чеб абурун суракьда жезва. Бегье­рар базардин къиметрилай ужуз маса гузва. Самар кIанибуруз пулсузни.

Рудин стха, чIугуна на зегьметар,

Къачунач гьич са чIавузни туьгьметар.

Гьавиляй вун такабурдиз къекъвезва,

Къенин къузни кард хьиз чилел элкъвезва.

— Заз куьн са кардихъ инанмишариз кIанзава, — хълагьна ада чи суьгьбетдин эхирдай, — зи рикI зегьметди секинарзава, дарихвал ийидай мажал гузвач. Физва зун техилар цанвай никIериз, ана фарашдиз къаз экъечIнава, абурун кьилер акурла, на лугьуди абуру заз икрамзава. Заз чизва, а кьилера ризкьи ава, къе-пака агакьда. Заз абурухъай фан дад къвезва. Багълар акурлани гьакI я, алай яр-емиш заз хъуьрезва. ЯкIа чIар­чIе авай, мал-лапаг акурла гуьгьуьл ачух жезва. Зун абурухъ иесиви­лелди гелкъвезва. Залай ярар-дустариз, чарасуз кIеве авайбурузни алакьдай куьмекар гуз алакьзава. Зун хуьре хийир-шийирдикайни хкечI­завач. Мад вуч кIанда? Анжах чандин сагъвал, — хълагьзава ада ви­чини.

Эхь, чандин сагъвал хьурай Квехъ, Рудин Абакарович, чилел ашукь инсан.

Шагьабудин Шабатов