Нажмудин  Самурский  (Эфен­­­­­ди­ев).

Дагъустандин сифте­ жергедин чIехи регьберрикай, алимрикай, государстводинни об­щест­вен­ный деятелрикай сад хьайи и касдин гьакъиндай чи аямдин ве­кил­рин гъиле я лап тIимил делилар­ ава, я гзафбуруз ам ерли чизвач.

Идалайни артух, алатай асир­дин 30-йисарин къанунсуз гужарин завалдик акатай касдикай адан душманри тур лап чIу­ру­ вязери гилани ванзама. И карди а зурба къаматдин гьакъи­къивал хъендик кутунни давам жезва.

Гьатта Дагъустандин кьиле акъва­зай сифте жергедин регьберрикай рахадайла, Нажмудин Самурскийдин тIвар кьун са бязи ксарин “рикIелай алатунни” тажуб жедай кар я. Са бязибурук адан тIвар­цIи кичI кутунни мумкин я.

ЧIехи тарцихъ чIехи хъен же­дай­ди чида чаз. Адакай хана, къана­ рахазвайбур гьа хъендик къени чпин чIу­­лаввал давамарзавайбур тир­дал шак алач. И кардихъ галаз алакъалу яз, заз и сеферда чи кIел­завай­бу­рун вилик чIехи регьбердин гьа­къиндай жуьреба-жуьре мя­рекат­рал, чешмейра чи нуфузлу алим­ри­ни арифдарри, адетдин муаллимрини искусстводин деятелри, маса кса­ри лагьанвай маракьлу­ келимаяр гъиз кIанза­ва. Абур, зи фикирдалди, неинки кIе­луниз, гьакI хуралай чируниз, халкь гзаф авай чкайра, идарайра цларални кхьена машгьур авуниз, мектебра­ни вузра тарсара чируниз лайихлу я.

* * *

СтIал Сулейман, Дагъустандин халкьдин шаир:

Эвел, зи играми стха,

Нажмудиназ салам-дуьа.

Вич дагъвийрин кьегьал — арха,

Мад адаз зи салам-дуьа.

Хабар кьадай даим чакай,

Абад хьуй ам авай чка.

Яшамишрай Самурска,

Адаз пара салам-дуьа…

* * *

Къафлан  Ханбабаев, фи­лософиядин илимрин кандидат, Н.Самурскийдин ирс кIватI хъувунин ва халкьдив ахгакьарунин крарин кьиле акъвазай алим:

…Нажмудин Самурский вичин­ куьруь, амма ялавлу уьмуьр­­дал­ди чи республикадин тарихда кье­тIен роль къугъвай, гьакьван цавуз акъа­тай чIехи гъетерикай сад хьана. Вичин уьмуьрдин 46 йисакай 30 ада Да­гъустандин халкьдин азадвал, абадвал, аслу туширвал таъминаруниз, инкъилабдин экуь ниятар кьилиз акъудуниз бахшна. Дагъустандин вилик адан ла­йихлувилер акьван еке я хьи, абур гьисабна куьтягьиз хьун мумкин туш…

(Н.Самурскийдин 110 йисан юбилейдин конференциядал авур

рахунрай. 2002-йисан 27-сентябрь).

* * *

А.И.Османов, тарихдин илим­рин доктор, РАН-дин ДНЦ-дин ИИАЭ-дин директор:

Н.Самурский хьтин ксари чи тарихда, иллаки Советрин девирда лап зурба гелер туна, ам­ма абуруз гилалдини лайихлу тир къимет ганвач. Абурун ирс ачухнавач, чи несилрив агакьарнавач. Им лагьай­тIа, ерли рехъ гуз тежер рехне я…

(ТIвар кьунвай конференциядал авур рахунрай).

* * *

Гьажимурад Искендеров, ­тарихдин илимрин доктор, ИИАЭ-дин илимдин кьилин къуллугъчи:

…Самурский Дагъустан патал яшамиш хьана, дагъустанвийрин бахт патал ада женг чIу­гуна. Хсуси уьмуьр еке хаталувилик акатнавайлани (1937-йисан 2-апрель), Н.Самурскийди Москвада И.В.Сталинан вилик Дагъустандин экономика, социальный уьмуьр, культура, эцигунрин промышленность, маса хилер вилик тухуниз талукь 15 месэладай кхьенвай чарар эцигна. А месэлаяр гилани чи республика патал асул программа  яз ама…

(Гьа-гьа конференциядал авур докладдай).

* * *

М.В.Вагьабов, тарихдин илимрин доктор, Дагсельхозакадемиядин кафедрадин заведующий:

1920-йисуз Н.Самурский Даг­рев­комдин къарардалди Да­гъус­тандин къенепатан крарин Управленидин комиссарвиле тайинарнавай. Адан хиве халкьдин милициядин къуватар арадал гъунин ва республикада хатасуз гьалар таъминарунин везифаяр тунвай. Н.Самурскийди са жерге бажарагълу командирар тербияламишна. Абурун жергеда Къ.Къараев, А.Богатырев, Д.Даибов, Р.Нуров, М.Атаев­ ва масабур авай…

(Гьа-гьа конференциядал авур рахунрай).

* * *

М.А.Алиев, РД-дин Халкьдин Собранидин Председатель, философиядин илимрин доктор:

Зун инанмиш я хьи, теориядинни практикадин рекьерай адан ирс, вични а четин шартIа­ра, сад-садаз къарши къуватрин баришугъсуз женгера арадал атайди, къвердавай артух чаз герек жеда. Ам чируни чаз Н.Самурский неинки гьакI са лап зурба государстводин, общественно-политический деятелрикай сад, гьакI гьакьван нуфузлу, ялавлу, вичин хсуси руьгь, къамат, къуват, бажарагъ авай инсан язни ачухарда…

(2003-йисан 18-апрелдиз Махачкъалада кьиле фейи республикадин общественностдин шадвилин собрание ачухдайла авур рахунрай).

* * *

Къ.Х.Акимов, филологиядин илимрин доктор, писатель:

Самурскийдин теклифдалди Москвадай чи республикадиз урусрин тIвар-ван авай шаирар атанай, хейлин ксарин яратмишунар гьа чIа­вуз дуьньядизни машгьур хьанай…

(Милли библиотекада Н.Самурскийдин 125 йисан юбилейдин мярекатдал авур рахунрай. 2017-йисан сентябрь).

* * *

А.Гь.Агъаев, философиядин илимрин доктор, профессор:

— Вири крар умумиламишна къимет гайитIа, Н.Самурскийди Да­гъус­тандин халкьарин тарихдик кутунвай гьакъикъи ирс яз (и ирсини адакай тарихдин зурба векилни ийиз­ва), агъадихъ галай, чпихъ гилани еке метлеб авай, нетижалу крар гьисабиз жеда:

— XIX асирдин 60-йисара пачагьдин гьукуматди Дагъустандин областдинни Терский губерниядин арада­ кьве патал пайнавай къумукьрин халкь­дин милли садвал арадал хкун;

— 1920-йисуз Дагъустандин областдик Хасавюртдин округдин чилер кухтун;

— 1922-йисуз Дагъустандик Къизляр шегьер ва Къизляр район тамамвилелди кухтун;

— 1926-1927-йисара Дагъустанда церинни чилерин реформа кьиле тухун. Идан нетижада дагълух хуьрерихъ дуьзендин къишлахрал чпин мягькем майишатар арадал гъидай мумкинвал хьана;

— 1925-йисуз ДАССР-дин государстводин дережа арадал хкун. Ам лагьайтIа, 1921-йисуз Кьиблединни РагъэкъечIдай патан областдик  ку­туналди, хейлин ихтияррикай магьрумарнавай;

— 1923-1928-йисара Дагъустандин армия арадал гъун. Ана чкадин жегьилриз аскервилин къуллугъ кьи­лиз акъуддай мумкинвал хьана;

— 1925-1926-йисара Дагъустанда гражданвилин ислягьвал, миллетрин меслятлувал таъминарунин крарал чкадин  динэгьлийрин  нуфузлу векилар ва диндин идараяр желб авун;

— 1925-1928-йисара чкадин лежберрин майишатар, “кулакринбур” хьиз, терг авуникай хуьн;

— 1920-йисара чи школайра чкадин чIаларихъ галаз санал туьрк, урус чIаларни чириз эгечIун;

— 1920-1930-йисара Дагъустанда “чIехи энергетика” арадал гъунин кар гъиле кьун ва икI мадни ма­са чIехи крар ава…

(“Н.Самурскийдиз тарихдин ­векилдиз хьиз къимет гунин методология” макъаладай.

1990-йис).

* * *

Икьван крари чи рикIел Н.Самурскийдин девирда, адан теклифдалди, ва я ада кьил кутуналди эцигай КОР, “Дагдизель”, Огнидин шуьше цIурурдай, Махачкъаладин балугърикай консервиярдай ва ­хейлин маса заводар, ачухай наф­тIадинни газдин мяденар, эцигай цIийи шегьерар, маса крарни къвезва.

Амма Н.Самурскийдин памятник чи меркезда авач. Я, са бязибурун хьиз, суьретарни цларилай аквазвач…

Регъуьвал ятIа?.. КичIевал?.. Та­кIанвал?.. Жуваз яд, кфет, жуьрэт гуз­вай чешме такIан жедайди я жал?

Тарихда ихьтин мисалар тIи­мил гьалтдач. Гьатта инсанриз сиф­те яз цIун къуват вуч ятIа чирай Прометейни, кьакьан рагарик ку­кIурна, жазаламишиз турди я лугьу­да… Белки,вири чIехи гъетерин кьисмет ихьтинди ятIа?..