Мегьарамдхуьруьн райондин ­Бил­­­­бил-Къазмайрин тарихди­­кай­ ­­­ куь­релди лугьун. Ам тахми­нан­ 200 йис идалай вилик арадал атай хуьр я. А девирда Мегьарамдхуьруьвай са цIуд километр кьван винелди Испикар галай терефдихъ фейила, Альпы дагъларин ценерив гвай, Италиядин, Швейцариядин гуьзел чкайрив гекъигиз жедай хьтин иер, гьамиша къацу чIурари кьунвай синерал Вини Яра­гъар (шейх Ярагъ Мегьамедан ватан), Берекар, Гьезерар, Билбилар — гекъигайла, са акьван чIехи тушир хуьрер авай. Гьавадин шартIар — курортринбур хьтинбур. Белки, гьа­виляй, и чкайрин гуьрчегвилиз, гьавадин къулай шартIариз килигна, Юсуф-ханди, ви­­чин резиденция Кьурагьа авайтIани (ХIХ асирдин юкьвар), Вини Ярагъдал хизанни галаз яшамиш жедай еке кIвалер эцигна кьвед лагьай резиденция туькIуьрнай.

И хуьрерин куьчери малдарвилел машгъул агьалийриз — вини ярагъвийриз — Аранда, Самур вацIун чапла пата, амай хуьреринбуруз — Муьшкуьрда, вацIун эрчIи пата, тамни кваз, хъуьтIуьз мал-къара, лапагар хуьдай, гатфариз — гатуз магьсулар битмишардай мулкар авай. Абуру чпиз вахтуналди (хъуьтIуьз) Муьшкуьрда яшамиш жедай чилин къазмаяр эцигна. Ахпа, йисар алатайла, къазмайрин чкадал яшайишдин къулайвилер авай  кьакьан кIвалер эцигиз эгечIна. Иниз Лезгистандин маса хуьрерайни хизанар куьч хьана. Гьа икI, Дагъустандин картадал цIийи хуьр — Билбил-Къазмаяр атана.

Билбилвийри Ватандин ЧIехи дяведа­ неинки активнидаказ иштиракна, гьакI фронтдиз пулдалди, недай-хъвадай, алукIдай шей­эралди куьмекар гана. 1929-йисуз хуьруьн агьалийри, чпин чилер, мал-къара сад авуна, артель тешкилна. Жемятди вичин къуватралди пуд йисуз (1930-1933-йисара) школа эцигна. Виш йис тамам жезвай а дараматда аялри алай девирдани кIелзава.

1975-йисуз Билбилхуьре, Тагьирхуь­руьн-­Къазмайрин хуьруьн Советдикай хкудна­, кьилдин вичин Совет тешкилна ва адак Приморск хуьрни кутуна. Гьа и йисуз гьукуматдин къарардалди дагъда авай Рутул райондин Хуьник хуьр куьчарна, Билбил-Къазмаяр мадни чIехи хьана. Хуьруьн Советдин исполкомдин сад лагьай председателвиле­ ДАССР-дин лайихлу агроном Магьарам Шагь­­пазов хкяна. Хуьруьнвийрин ва къунши хуьрерин агьалийрин рикIел Магьарам Магьамедханович сабурлу хъсан инсан, камаллу меслятчи яз алама. Ада вичин кIвалахда маса хуьрерай куьч хьанвайбуруни, бинелу билбилвийрини — вирида чеб са жемят, сад тир общество яз гьисс авуниз артух фикир гузвай. Бубайрин хъсан адетар, гьуьрмет, ихтибарвал хуьзвай, гъвечIиди-чIе­хиди чидай сад тир жемятдин макан Билбилхуьр къе районда чешнелубурун жергеда ава.

Лишанлу кар ам я хьи, къе жемятдин, муниципалитетдин кьил бубайрин весийриз­ вафалувалзавай Низами Шагьпазов Ма­гьарам Магьамедхановичан хва я. Агьа­лий­ри­, са шакни алачиз, вичиз ихтибарзавай Н. Шагьпазов и къуллугъдал са шумуд сеферда хкянава. «Вучиз лагьайтIа, ада кIва­лахзава. РикI гваз кIвалахзава. Вичин къуллугъ патал ваъ, жемятдиз хъсан хьун патал», — лугьузва билбилхуьруьнвийри.

1984-йисуз юкьван школа акьалтIарна, Низами Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтдик экечIна. Гуьгъуьнин йисуз адаз Советрин Армиядин жергейриз  эверна. Пуд йисуз ВМФ-да къуллугъна хтайла, кIелунар давамарна. Институт куьтягьайла, жегьил пешекарди хайи хуьруьн «Победа» колхозда, ахпа Подмосковьеда жуьреба-жуьре къул­лугърал кIвалахна.

Меркездин патав дуланажагъдин шар­тIар гьикьван къулайбур тиртIани, япара­ гьамиша «гъвечIи» ватандин эвердин ван, рикIе хайи чкайрин суьрет авай Низами­ хуьруьз хтана. Хуьруьнвийри ам чпин «кав­хавиле» хкяна. Жегьил регьбердин кIвалахдин нетижалувал акурла, Н. Шагьпа­зоваз жемятди­ гуьгъуьнлайни мад ва мад ихтибарзава. Адаз вини дережадин къуллугъар, гьа гьисабдай шегьердани, теклифай дуьшуьшарни хьана. Амма, жемятдин гуьгьуьлар чирна, Низами Магьарамович хуьре акъвазна.

Билбилхуьре а кар тарифдиз лайихлу я хьи, ина, Приморск хуьрни кваз, куьлуь шим вегьена, инсанриз къекъвез къулай жедайвал туькIуьрнавай куьчейра гьамиша михьивал, къайда хуьзва. Гьатта къалин марф къвайилани, на лугьуди, къир цанва, кIвачин къапар кьацIудай кьар жедач. Марфарилай гуьгъуьниз фурар жезва. Гьа чIавузни, яргъал­ тевгьена, Самурдин чиргъедин заводдай шим (ужуз къиметдин гравий ваъ) гъана, чIур хьанвай чкаяр туькIуьр хъийизва. Куьчейрин гьал хуьруьн администрациядин гьамишан гуьзчивилик ква. Мукьвал-мукьвал Н. Шагьпазов вич, цIар илитIна, вири куьчейриз килигзава, агьалийрин дерди-гьалдикай хабар кьазва.

Хуьруьн клуб 30-йисарин сифте кьилера жемятдин къуватралди эцигнавай куьгьне дараматда ава. Ам, гзаф маса хуьрерин клубар хьиз, полдин тахтаярни ктIана, мешребсуз гьалдиз атанвай. Ам ремонт авун патал я райондин, я хуьруьн бюджетда пул тахьайла, Н. Шагьпазова (куьчеяр ремонтзавай жуьреда) вичин жибиндай харжна, герек тир эцигунардай материалар къачуна, клуб чпин къуватралди ремонт авуна.

Спортдал машгъул жедай са майдан туькIуьрун жегьилрин рикIе фадлай авай мурад тир. И мураддив агакьардай рехъни жагъурна: «Чкадин инициатива» госпрог­раммадик экечIун. И программадик кваз яшайишдин метлеб авай объект эцигун патал кьилдин ксари имаратдин къиметдин 30 процент кIватIун лазим я. Амай пул (70 процент) государстводи чара ийизва. Билбилхуьруьнвийри (асул гьисабдай Фридон Шагьпазова) 30 процент, хуьруьн муниципа­литетди — 5 процент, государстводи 65 процент пул гана. Футболдал къугъвадай стадион туькIуьрна.

— Хуьруьн администрациядин кьил         Н. Шагь­­пазова жемятдиз къуллугъзавай гьал­ди­лай разивал авун гьахълу кар я, — лугьузва тIвар-ван авай педагог, хейлин йисара школадин директорвиле кIвалахай Мурад Саидова. — Ам школада тарсар гайи зи ученик я. КIелзавай чIавузни Низами вичин гьакъисагъвилелди, низамлувилелди, дерин чирвилер къачудай алакьунралди тафаватлу жезвай, туькIвей тербия авай аял тир. Ахьтин аялдикай къе жемятдин патай гьуьрмет, ихтибар авай хъсан регьбер хьун — им хизанда, школада гайи тербиядин, вичихъ алакьунар хьунин нетижа я.

Хуьруьн уьмуьрда четин месэлаяр амачиз туш, — давамарзава Мурад Саидова,­ — месела, электроэнергия бес жезвач, гьа­­ваяр чIур хьайила, эквер хкахьзава. ЦIийи гужлу трансформаторар эцигун герек къвезва ва маса куьлуь-шуьлуьяр. Амма виридалайни­ четинди куьгьне хьанвай, чкIидай гьалдиз атанвай школадин месэла я. Заз чизва, къунши Хтун-Къазмайрин, Тагьирхуьруьн-Къаз­­майрин школаярни чIу­ру гьалда ава. Амма чи хуьре гьа и чкIизвай школа акьал­тIарай карчи Фридон Шагьпазова, кредитарни къачуна, вичин такьатрихъ 440 ученик патал  чкаяр авай школадин дарамат эцигна. Ахпа анин къенепатан кIвалахар тамамарна, тадаракламишун патал адаз вичин хсуси пул бес хьанач. Гьукуматдин куьмек герек атана. Куьмек ганач. Школаяр эцигун  гьукуматдин буржи тушни?

Билбилрин цIийиз эцигзавай школадин месэла машгьур журналист рагьметлу Алик Абдулгьамидова Петербургда хьайи медиа­форумдал Президент Владимир Путинан вилик къарагъарнай. Виш миллионрин хсуси такьатрихъ хайи хуьре школа эцигзавай карчи чкадин чиновникри гьихьтин басрухрик кутазватIа, гужуналди кIевера твазватIа, лагьанай ада. Рамазан Абдулатипова рес­публикада регьбервалзавай девир тир им. Заз чиз, куьн гъавурда акьазва. Герек атай­тIа, завай а девирдин гзаф крар рикIел хкиз жеда. Иллаки Юждагдиз, Дербентдиз ва адан юбилейдиз гуз хьайи «кьетIен» фикир, «къайгъударвал». Амма цIийиз эцигнавай корпус виликдай гьи гьалда авайтIа, гилани гьа гьалда амазма. Себеб?

Сергей Меликова цIийи школаяр эцигуниз ва капремонт авуниз датIана гьикI еке фикир гузватIа, виридаз аквазва. И рекьяй Дагъустан Россияда кIвенкIвечи я. Белки, ре­гиондин регьбердив гьакъикъи, дуьз информация агакьарзавачтIа? Зи рикIелай С. Меликова чиновникриз лагьай гафар алат­­завач: «Куьне заз доклад ийизва «вири хъсанзава» лагьана. Чкадал фена, килигайла, аквазва хьи, вири пис я».

Школа авай гьалдиз килигиз, райондин цIийи регьбер Нариман Эфендиевни атанвай. Акван, килигин гьикI жедатIа.

Къейд ийиз кIанзава, «Лезги газет» кIел­завайбуруз Фридон Шагьпазов вуж ятIа, чир тахьана амукьич. Ам рагьметлу Магьарам Магьамедхановичан чIехи хва, Низамидин чIе­хи стха я, Каспийск шегьерда яшамиш жезвай карчи, «Лезги газет» кхьиник гьамиша къуьн кутазвайди, лезги халкьдин гзаф крара куьмекар гузвай ватанперес, хайи хуьруьн жумарт, халкьди лугьудайвал, гъил ачух спонсор я. Халкьдин вафалу, къастунал кIеви хва, вичи лугьузвайвал, «советрин простой инженер». Ада Билбилхуьруьн муниципалитетдик квай Приморск хуьруьзни, цIийи школа, аялрин бахча эцигна, вичин патай савкьат яз багъишна. Дарда авай инсанриз куьмекар гузва. Адаз хайи хуьруьн аялри алай аямдин шартIар авай школада кIелна кIанзава. Им Фридона вичи куьгьне мектебда кIелзавай йисара адан рикIиз атай мурад тир.

Билбилхуьруьн жемятди, капитализмдин девир атана, совхозар чукIурайла, «Победа» тIвар алай колхоз тешкилна. Инал рагьметлу Гьашим Шамсудинован лайихлувилер рикIел хуьн кутугнава. Виридалайни важиблуди ам хьана хьи, чилер — халкьдин девлет пайи-­паяр­нач, вара-зара авунач. Къунши­даллай,­ «Свердловсий» совхоздик квай хуьрера хьиз. Колхозарни чукIуруниз мажбурайла, чпин колхоздин тIвар «Победа»­ хвена, билбилхуьруьнвийри СПК туь­кIуьрна. Уьзуьмчи­вилел машгъул хьайи кар­хана жуь­реба-жуь­ре себебралди буржара, банкротвиле гьат­на. Суд-дуван, гьа гьисабдай яз — чилерин патахъайни. Билбилхуьруьнвийри­ чпин гьахълувал субутарна. Амма буржар вахкана кIан­завай. Мад сеферда куьмекдиз­ хуьруьн халис спонсор хьанвай Фридон Шагьпазов атана, 15 миллион манатдив агакьна налогрин, кредитрин буржар вахкана.

– Карханади алай вахтунда кIвалахза­вани? Ам квел машгъул я? — суал гана за хуьруьн администрациядин кьил Н. Шагьпа­зоваз.

— Эхь, кIвалахдив эгечIнава. Фикирда­ 300 гектарда ципицIрин, 200 гектардани­ кIе­рецдин багълар кутун ава. Алай вахтунда рекьер туькIуьрзава, къелемар акIур­дай­вал, чил гьазурзава. Техникадин кIва­лахар. Ахпа 200 касдилай гзафбуруз, хъсан мажиб аваз, гьамиша кIвалахдай чкаяр жеда.

– Лап хъсан, чи чкайра ципицIар гзаф менфятлу я. 200 гектар хъархъулух?

— ЦипицIар, гьелбетда, менфятлу я. КIва­лахдай чкаярни гзаф жедай, къачузвай хийир­ни. Амма а 200 гектар госсергьятдиз мукьва чка я. Бязи вахтара аниз хуьруьн майишатдин кIвалахар ийиз инсанар ахъай­ тийизни жеда. ЦипицIар лагьайтIа, гьамиша гелкъуьн кIандай культура я. Месела, эгер гатфариз­ графикда къалурнавайвал ва гьавадин шар­тIарилай аслу яз вахт вахтунда дарманар ягъ тавуртIа, бегьердик умуд кутаз жедач.

– Низами Магьарамович, шак алач, СПК-ди хийир гъиз эгечIайла, хуьруьн­ гьа­лара, агьалийрин дуланажагъда хъсан­вилихъ дегишвилер жеда. Амма­ къе куь хуьре инсанрин гьал-агьвал гьикI я? За авиляй хабар кьазва хьи, соцсетра, интернет-изданийра кесибвиле, дар­виле гьатзавайбурун кьадар къвердавай артух жезва лугьузвай наразивилер тIимил авач.

— Виринра хьиз, четинвилер чи хуьрени кими туш. Амма соцсетра рахазвай хьтин, «кая-кьея» лугьудайбур чина авач. Дарда авай сад-кьве хизан авазва. Абурув, гьамиша тахьайтIани, ара-ара куьмекар агакьарзава. Месела, аялар гзаф авайбуруз школадиз физ гьазурвилер акваз, ялгъуз хьанвай яшлубуруз — продуктралди ва маса краралди. Чи администрациядихъ а рехъ патал пулар авайди туш. Спонсорри куьмекарзава. Муниципалитетдик акатзавай кьве хуьруьн агьалиярни зегьметдал рикI алай, бушвал хи­ве такьадай, куьмексузвал къалур тийидай инсанар я. Жемятдин алакъайра бубайрин хъсан адетрал амал авун еке къуват тирди абуруз чизва. Чи инсанар дуланажагъдин лап хъсан шартIара яшамиш хьуниз лайихлу я.

– Чи суьгьбетдин эхирдай, мад са суал. Муниципалитетрин хиве авун герек­ тир гзаф крар, лугьун чна, «векилвилер» тунва. Амма абур кьилиз акъудун патал бес кьадар пул бюджетдиз гузвач. ЯтIани, хуьруьз, жемятдиз хъсан хьун патал, Низами Магьарамович, куь мукьвал планрик, фикирдик гьихьтин кIвалахар ква?

— Эвелни-эвел, гьелбетда, эцигунрин вири кIвалахар акьалтIарна, цIийи школа кардик кутун. Чи аяларни россиявияр я. Гьикьван хьурай чкIизвай, къавар мус аватдатIа лугьуз акъвазнавай мектебдиз физ-хквез? Хъвадай цикай дарвал авачтIани, — кьуд пад къарасуяр я — хуьруьнвияр хъсан еридин михьи целди таъмин хьана кIанзава. И мурад кьилиз акъуддай рехъни ава: гьелелиг кардик квай милли проект «Михьи яд». Адан бинедаллаз михьи ятар кIвалериз гъидай харжийрин 70 процент федерациядин бюджетдай ахъайзава, амай такьатар бюджетдинбур тушир чешмейри гун герек къвезва. Лазим вири документар гьазурна, чкадал агакьарнава. И крарин патахъай мукьвара зун Махачкъаладиз фида. Чаз, хуьруьн къене дерин кьве скважина яна, вири кIвалерив агакьдайвал, 8 километр­дин турбайрин линияр туькIуьриз кIанзава. Мадни, куьчеяр къир цана, туькIуьрун фикирда ава. Секинсузвал кутазвай маса карни ава: Хтун-Къазмайрилай винидихъ, ятар гана куьтягьайла, яд къерехдихъ тухудай къанал галач. Гьавиляй майишатри, агьалийри ятар гана куьтягьайла, вири яд тамуз физва. Там гьуьл хьиз ацIайла, ятар чи хуьруьн цIийи куьчейриз ахмиш жезва. Райондин «Водоканалдин» кьилиз эверна, адаз и гьал, жезвай зарар къалурна. Серенжемар кьабулун истемишнава.

— Вири и месэлаяр гьялиз жедайбур я, — давамарзава Н. Шагьпазова. — Сабурлувилелди, дурумлудаказ кIвалахайла. Бубайри­ чаз веси авур экуь мурадар рикIе аваз кIва­лахна кIанда. За квез  лугьун хьи, хуьруьн са кIва­лах гъиле кьуна, ам арадал атайла, зун пара шад жеда. Жемятдин къуллугъда авай гьукумдин гьар са векилдиз чир хьун герек я: агьалийрин дуланажагъ, гуьгьуьлар гьикьван хъсан хьайитIа, хуьре, обществода секинвал, меслятлувал, инсанрин арада ва гьукум­диз ихтибарвал мягькем, чиновник­риз­ни кIвалахиз регьят жеда. Хуьр къвердавай авадан, квехъни кIвалахда мадни агалкьунар хьурай, гьуьрметлу Низами Магьарамович!

Абдулафис  Исмаилов