Президентдин Чарчин цIарцIе аваз

Гъилевайди дуьньядин винел агъавализ кIан хьайи фашизмдин  юкь хайи Советрин халкьдин ЧIехи Гъалибвилин 75 йисан юбилейдинди хьуниз килигна, бязи фикирар (веревирдер) кхьин зазни важиблу яз акуна. Иллаки и вакъиадиз гьам Рос­сиядин къенепата ва гьам адалай къецени­ жуьреба-жуьре авторри (политикри, писателри, алимри, са гьихьтин ятIа фондарин ва я маса тешкилатрин векилри) ЧIехи Гъа­либвал къазанмишуниз себеб хьайи кьилин игитрикай (государстводин а чIа­ван руководителрикай, полководецрикай, дипломатрикай) рахадайла, гагь са, гагь ма­са пад ягъуни, гзаф вахтара, ерли са делилни гъин тийиз, халкьдин ва адан политический руководстводин алакъайрал хъен вегьини, гилан аямдин жегьилар тапан ивиррихъ ва  усал гьиссерихъ инанмишариз алахъуни зун и келимаяр кхьиниз мажбурна.

CCCР-дал чапхунчивилелди вегьей душ­мандихъ а чIавуз саки вири Европадин къуватар галайди, ам дяведиз фадлай, тарихдай малум тирвал, гьеле 1930-1933-йисарилай инихъ гьазур жезвайди, СССР лагьайтIа, акьван къуватар къакъудай Антантадин  интервенциядин ва граждан дяведин чукIурунар арадал хкиз, промыш­ленностда, хуьруьн майишатда, армиядин къурулушра, уьмуьрдин вири хилера цIийи реформаяр (дегишвилер) тваз эгечIна­вайла, а чIаван дуьньядин чпел кар алай къуватар (государствояр) фашизмдиз акси яз сад хьуниз эвер гуз алахънавайла, гьа­къикъатда капитализмдин ампайри (США-ди, ­Великобританияди, Францияди, Ита­лияди, Японияди) гьарда санихъ ялиз ­хьайиди фикирда кьуртIа, чи уьлкве акьван ха­талу ва гужлу душмандихъ галаз дяведик текдаказ экечIуниз мажбур хьайидан     (а чIавуз къачур амай вири камарни гьа ихьтин шартIарин нетижаяр я) гъавурда, белки, акьада.

Амма алай вахтунда, ЧIехи Гъалибвал  къачурдалай  инихъ 75 йис жезвайла, а вахтуниз ва вакъиайриз чпин саягъда­ къиметар гузвай ксарихъ чпин фагьум­-фи­кир авайди туш лугьунни гъалатI жеда. А вахтунин гьакъикъи игитриз тегьне ягъун­, абурун гьунарлу крар тахьайбур хьиз ва я хатадай (дуьшуьшдай) хьайибур тир лу­гьуз, чи несилрал акьалтIай чIу­ру, чIу­лав  фикирар — идеология илитIза­вайбур, чеб гьина аватIани (государстводин къе­не­патани, къецепатани), анжах душманар я.

Абурухъ я ватан, я виждан, я михьи идеалар садрани хьайибур туш. Диндин ­ре­кьяйни абур вири динриз аксибур я.  Поль­шадани, Украинадани, Прибалтика­дани, масанрани СССР хьтин государство на­цистрин (фашистрин) Германиядихъ ­г­алаз сад ийиз­вайбуру, Гитлерни Сталин сад хьтин, инсандин ивидихъ къаних зи­ли­яр тир лугьузвайбуру гьахъвилизни паквилиз, ­инсанвилин идеалриз датIана кIур гайи­ди, гилани гьа рекье авайди аннамишна кIанда.

Къецепатанбуру гьакI лугьунни, авунни­ мумкин я. Россиядивай абур вири асирра­ са гьихьтин ятIа “гьакьар” хкIан хьайибур я.

Амма са бязи, Ленинград, Сталинград хьтин шегьерар душмандин гъиле ту­най­тIа, акьван магьрумвилер жедайди тушир, гуя Сталина, Молотова, куьрелди, а чIаван политический руководстводи, душмандихъ галаз сир садна, дяведиз са гьазурвални акурди тушир, халкьдин кар алай ксариз жазаяр гунилай гъейри маса крарик кьил кутурди туш, гьам политикадин, гьам стратегиядин, гьам женг чIугу­нин жигьетрайни гзаф зайифбур, гъалатI­риз рехъ гайибур тир лугьуз, цIийи “тарихар” арадал гъиз алахънавайбур чина, Россия­да, хьуни чав гьайиф чIугваз тазва­.

1990-йисалай инихъ алатнавай девирда мектебра, колледжра, вузра кIелзавай несилриз социализмдин девир акьалтIай инсансузвилинди, вири ихтиярар са касдин гъиле тур, вири лайихлувилериз кIур гайиди тир лугьуз, СМИ-рин саки вири такьатар рахурайбур ина авай эхир.

“Перестройщикри”, абурулай гуьгъуьниз гьукумдин кьилиз атай либералрини СССР-дин девирдилай, а чIаван вири агал­кьунрилай, михьи крарилай цIар чIу­гуни квекай  лугьузва?

Бес Сталинан, Ленинан тIварар Игит шегьеррилай алудна, гьатта ЧIехи Гъалибвилин пайдахни архивдиз вахкайбуру, советрин литература, культура, кинематограф тахьайбур хьиз, чи вири дережайрай (мектебрай, вузрай, кинодин залрай,  музейрай) акъудайла, гьакъикъи игитвиликай несилриз гьинай, вуч чир жедай?..

Чна чун “чIурубур” тир лагьайла, къецепатанбуру, чпихъни датIана (вири тарихра) чал, россиявийрал, пехил хьайибуру чакай къени гаф лугьудани?

ЧIехи Гъалибвилин ирс  чавай къакъу­диз алахънавайди, и карди чи общество ви­­ри дуьньядин вилик усалардайди, ви­ляй­­ вегьедайди, Аллагьдиз шукур, гила ан­нами­шайди хьиз я! Президент В.Путина эхирни ЧIехи Гъалибвилин ирс хуьн чи государ­ство хатасуз ийизвай кьилин везифа, гила лугьузвайвал, “милли проект” тирди вири дуьньядиз раижна: “Россия па­тал 9-Май ви­ридалайни зурба ва экуь су­­вар я. ЧIе­хи Гъалибвилин несилрал чна дамахзава, абурун кьегьалвилер ри­кIел хуьзва. Им лагьайтIа, анжах са ала­тай вахтарин игитриз гьуьрметун туш, ада чи па­кадин йикъаз къуллугъ­за­ва, чун руьгь­ламиш­зава, чи садвал мягь­­­­ке­мар­зава.

ЧIехи Гъалибвиликай гьахъвал хуьниз чун мажбур я. МасакIа чна чи аялриз­ вуч лугьуда, эгер тапарар, хаталу азар хьиз, вири дуьньядиз чкIайтIа? Ягьсузвилелди ийизвай тапаррин, тарих чпиз кIанивал туьхкIуьриз алахъунрин аксина­ чна гьа­къикъи делилар эцигун лазим я”.

Им, за кьатIузвайвал, эвел я. Хъувуна­ кIани крар  чи вилик гзаф ква. Сифте нубатда, ЧIехи Гъалибвилин кьиле хьайи руководстводиз, дяведин полководецриз, ах­пани халкьдиз  лайихлу чка хгун, тIва­рар хъендикай, лайихсуз тегьнейрикай хкудун герек я.

ЧIехи дяведа командирар, аскерар “Ватан патал, Сталин патал!” — лугьуз, душ­мандал гьужумдиз фенай. Сталина икI ая лагьанай жал? Сталиназ халкьари (адетдин инсанри) буба лагьанай. Амма ада ихьтин истемишун бажагьат авунай.

Хрущева Сталинан, адахъ галаз санал вири  къурулушдин  тIвар  кьацIурна,  вичин “культ” хкажна. Кьилиз атай цIуд йисалай акьван девлет авай уьлкве кашал гъанай.

Хрущеван рехъ давамарайбуру СССР хьтин зурба государство, социализмдин ­ла­герь чукIурунал гъана. Эхирни Россия хьтин государство чкIидай гьалдив ага­кьар­­на. Россиядин тIвар гьакьван уса­ларна­.

Сталина ихьтин крариз рехъ гайибурун дуван акунай. Ингье квез тарихдин гьахъни, нагьахъни…

ЧIехи Гъалибвал Иосиф Сталинан тIвар­цIелай  башламиш жезвайдал шак алач. Ахпа амай полководецрин тIварар къвезва. Гьа кар чир тахьайтIа, несилривай, полководецрин тIварар хьиз, ЧIехи Гъалибвални квахьун мумкин я. Ахьтин не­силдиз Ватан квахьунни гьакьван еке месэла яз амукьдани?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор