Чун, лезгияр, пара чкIанватIани, санал бинела­миш халкь я. Чахъ вири ава: чIехи бубайрин ама­нат ва ядигар тир берекатлу чилер, чун сад тирди субутзавай Самур вацI, агъзур йисарин руьгьдин девлетар тир бубайрин яратмишунар, инсанпересвилин ва мугьманпересвилин михьи адетар, дяведин цIаярани зегьемлу зегьметдин женгера лигим хьанвай игитар, Лезгистандин руьгьдин яржарикай сад тир Шалбуз дагъ, халкьдин гьевесдинни илгьамдин къамат тир ЧIал…

Адан гъавурда гьатун патал чаз алай аямдин меденивал, адал рикI хьун, адал алахъун тIимил жезва. Гьавиляй чIал халисди яз акуна кIанзаватIа, чаз сабурлувилинни дерин чирвилерин чIехи къуват герек я. Месела, водолаз цин кIаниз эвичIдайла, ада сифте къатарилай башламишзава. ЧIалани гьакI хьун лазим я. Гьатта гьадалайни сабурлувилелди, мукъаятдиз лагьайтIани жеда. Вучиз лагьайтIа, чIал сергьятсуз гьуьл я. Сергьят авачир бушлухдив гекъигиз хьайитIани, ягъалмиш туш…

Дидед чIал исятда алимриз гьардаз вичин жуь­ре­да аквазва. Адаз къимет гудайла, адакай рахадайла, чи вилик чIалан рангарин кIунчI атана акъваззава. Лап гьа хважамжам хьиз. ЧIалан рангарин би­таввиликай, абур чеб чпив кьуникай сифте фи­кир­на, ахпа лагьана кIанда. Дидед чIалан ва халкьдин вил чпел хьайи даяхар амачирвиляй гилан, чпиз чIа­лан тIямар са артух такунвай, чIалакай рахаз кIан­завай жегьилри гъалатIриз рехъ гузва. Бязи вах­тара абуру, дуьз ва я туш лугьун тавуна, чал гьич фикирдизни текъведай хьтин “ахтармишунар”  илитIзава. Ахьтин делилар садани кьабулдач: я чIа­ла, вичин къанунралди ата-бубайрилай инихъ вилик­ физвай, я халкьди, гьа чIалан къанунралди ам вилик­ тухузвай ва ишлемишзавай. Месела, шаирдивай вичин эсердин са цIар, куплет дегишариз хьун мумкин я, амма чIала ахьтин дегишвилер кьабулдач, гьикI хьи, чIал вич лазим тир чIавуз ва лазим тир чкадал гьар са гафунин мана алцумдай уьлчме я.

Дидедин, Ватандин, зегьметдин, муьгьуьб­батдин, тIебиатдин ва маса бязи темаяр гьами­шалугъбур хьиз, чIалан тIебиатдин темани ми­даимди я. Адакай садра кхьиналди месэла куьтягь жезвач. Гьар легьзеда, гьар юкъуз — гьамиша адакай ра­хай­­­­тI­а­ни, инсан инжиклу туш. Вучиз лагьай­тIа, гьикьван­ чIалакай рахайтIа, инсанди гьакьван ам гьисс ийиз­ва. Месела, 5-9-классрин хайи литера­турайра, 8-9-классрин лезги чIалан ктабра чIалакай­ шиирралди Ф.Нагъиева (“Зи чIал”), А.Къардаша (“Юнгъва”)­, А.Фетягьа (“Зи лезги чIал”) чпин фи­ки­рар лагьанва, гьиссер ачухарнава. Важиблуди ам я хьи, чи чIехи несилди, аялрин ктабра чIалакай шиирар ту­н­алди, гьеле гъвечIизмаз чIалан тIебиат­дихъ га­лаз акьалтзавай несил вердишарзава, ам адаз кIа­нарзава, адав, дидедив хьиз, агатзава, вердиш жез­ва. ЧIала­кай аялдиз рахунра даях ва мукьвади же­з­ва. “Хайи чIал” ва “хайи эдебият” ибараяр гьакI кьу­­рай чкадал­ пайда хьанвач. “Хайи”  эпитетди чIал гьар са инсан­диз кьвед лагьай вич тирди тестикьар­зава.

ЧIалаз къайгъударвал хуш я. Чун адав, неинки са танишдав хьиз, гьакI дустунив хьизни эгечIна кIанда. Гьа чIавуз вуж-вуж ятIа, вуч-вуч ятIа, ашкара жеда. Муькуь патахъай, инсандиз чIалахъ галаз чIехи хьунни хас я. Ахьтин дуьшуьшар ва вахтар жезва хьи, чIал вилик физва, бязи инсанар адан еришдив агакьзавач.

Алай вахтунда са бязибур чIалан булахар рагъулариз алахънава. Сентябрдин сифте кьилерайни дидед чIал аялдиз ва диде–бубадиз кIан хьайитIа чирда, тахьайтIа ваъ лугьудай хабарди ванзавай. Са кьадар ксариз и кар пара хъсан акуна: акI хьайи­тIа, дидед чIалариз ийизвай харжияр уьлкведин киседа амукьда кьван лугьузвай. Ахьтин гафари иллаки чIалан муаллимрин, алимрин, диде-бубайрин пер ханвай. Бязи мектебрин директорри гьатта 10-11-классра я дидед чIал, я эдебият амач лугьунарни хьана. Завучарни, а предметар расписанийра твадани — твадачни лугьуз, кьве рикIин хьанвай.

“Дуьнья гуьзелвили хуьда”, — лагьанай са акьул­лу касди. Инални гьакI хьана. Дидед чIалан гуьр­чег­­вили миллетрин руьгьдин дуьнья — чIал къу­тар­мишна.­

Госдумадин гьасирдал гъанвай милли чIаларин месэла анжах са чIехи несилдиз, Р.Набиева кхьизвайвал, хуш тахьайди хьиз жемир квез. Мектебда кIелзавай аялризни а кар яд алачирди хьиз аквазва. Килиг садра, Хив райондин Фригърин юкьван мектебдин 10-классда кIелзавай аялри — С.Ашура­гъа­­евади ва А.Рамазановади вуч кхьизватIа:

Йис-сандавай дидед чIала

Континентра муг ийизва.

Гьукумдарри чи чIаларкай,

Фикир тийиз, руг ийизва.

 

ЧIал квахьайтIа, вужар я чун?

Чи милливал гьиниз фирай?

ЧIал квадариз акур ахвар

Ирид лагьай чилиз фирай…

Садлагьана аквазвайбур аялри кхьенвай куплетар я, амма абурун мана къенепатай ачух жезва. Аялрин рикI секинсуз я, абурук чIал квахьунин кичI ква. Белки, чIехи несил шаклувал кваз чIалахъ жезва жеди. Амма аялдин назик гьиссери са шаклувални гьиссзавач. Ам авайвал гъавурда акьазва.

Зи рикIел са гъвечIи агьвалат хтана. Гзаф йисар идалай вилик “ЛГ” -да зи “Хъфизва зун КIелет­дал”  ши­ир чапнавай. Газет агакьай пакад юкъуз, зи патав атана, аялди лагьана: “Муаллим, хъфимир ман вун КIе­летдал”. Им, гьелбетда, аялдин бейнидин къенепатан сес тир. За хъфидач лагьайла, ам секин хьанай. ЧIал квадарунин месэлани аялди гьакI кьабулзава эхир.

Агъзур йисар тир чавай чилер, чIалар, руьгьер къакъудиз кIанз, къурабаяр къвез-хъфиз. Амма абурун турарилай халкьарин ажугъни бубайрин ядигарриз авай вафалувал къуватлу хьана. Килиг садра гилани, атана, милли чIаларин винел чIулав фикирар гьикI куьрс хьанватIа. “Квак емишдин къеняй экъечIда”, — лугьуда бубайри. И месэла РФ-дин Госдумадин терездал эцигнавайбур милли чIаларин векилар хьуни гележегдани шаклувал ва къурхулувал гъизва. “Перестройкадин” гарухъ, низ чида, мад гьихьтин зарар, марфар галатIа.

Заз инал шаир Ш.Шабатова Кьасумхуьрел чIа­­ла­риз талукь са мярекатдал лагьай гафар рикIел хкиз кIанзава. Ада, ван хкажна хьиз, гъилни цава кьуна, икI лагьанай: “ЧIехи шаир Расул Гьамзатова дидед чIал пака рекьиз хьайитIа, вич къе рекьиз гьазур я лагьанай. Амма за масакIа лугьузва: “Зи чIал пака рекьиз хьайитIа, зун къедамаз ам паталди женгиниз экъечIиз гьазур я!” Ихьтин эвер гунин ван Лезгистандин дагъларини миллетрин рикIери тикрар хъувун лазим я.

Абдул Ашурагъаев, Дагъустандин лайихлу муаллим