АгъастIалви яз, зун хайи хуьре, къунши хуьрера, районда ва санлай республикада кьиле физвай вири жуьрейрин агалкьунрал шадвалзавай ксарикай сад я. Амма, жув шаир, газетриз макъалаяр кхьизвай кас яз, тарихдихъ галаз алакъалу са бязи мярекатар кьиле тухун тавунал, школайра ва районда, тарихда чпин дерин гелер тур ксарихъ, тарихдихъ галаз алакъалу материалар тахьунал тажуб яз амукьзава.
Бязи вахтар жезва хьи, тарихдихъ галаз алакъалу материалар ракъурайла, адакай (халидай акъудай кIумп хьтин са кьве цIар) са мус ятIани акъатна лугьуз, еке материал ва ада авай къиметлу делилар, месела, «ЧIехи хуьруьн гъвечIи тарих», зи тIалабуналди гиливи ТIелгьята кхьей дафтар зи архивда къатканва. Гьа икI, чи акьалтзавай цIийи несилдиз чпин хуьруьн тарих чирдай макъалаяр (ара физ кIус-тике акъатзаватIани) газетрани журналра тIимил жезва, гьакI школадин тарихдин тарсарани ишлемишзавач. Чи аялриз дегь девиррин чарабурун тарихар ва тарихрин векилар чирзава, тарсара гунилай алава, имтигьанрани хабарар кьазва, амма жуванбурукай са гафни лугьузвач. Чаз школайра, программада къалурнавай материалрал асаслу хьана, адан сергьятрилай къерехдиз кам вегьез кичIезва. Программада авай материалрилай алава яз тухузвай тарсара чи хуьрерикайни суьгьбетар авуртIа, ни вуч лугьуда кьван?! Россиядин куьгьне девирдин вакъиайрикай суьгьбетар тухузва. Советрин девиррин лишанлу суваррин йикъарикай лугьузмач, чIехи шегьерра митингар, гьукуматдин къайдаяр хуьзвайбурун гуьзчивилик кваз тухвайтIани.
Советрин власть жедалди, Кавказдин халкьар, гьа жергедай яз, Дагъустандин вилаят ва халкьар, урус пачагьлугъдин пацук квай. Зиян авачир, эгер вичин гъилик квай халкьариз амай вирибуруз хьтин ихтиярар гана, халкьар медениятдин рекьяй вилик тухванайтIа. Акси яз, гъилик квай халкьар, Америкада негрияр хьиз, лукIварин еринда ишлемишиз, чпин гъиляй къведай кьван законсузвилер эхиз тахьана, Урусатдинни Туьркиядин дяве кьиле фидайла, Туьркиядай, дагъвийриз куьмек гуз, Шамилан гада кьушунар галаз къведа лугьуз, Согратлда инкъилабдин кьилер хкянай. А ирид касдикай ибарат советдиз, чи Куьре округдай векил яз, винистIалви пIирерин Ших-Буба хкянай. Гапурарни ружаяр гваз, еке яракьар ва гужлу кьушунар авай Россиядиз акси бунтар къарагъарна. Абур ягъунралди-кьиникьралди «секинарна», бунтарин кьилер, тахсир ква-квач талгьана, кьуна, Дербентда — чи патан районрин «тахсиркаррин», Гунибда кефер патан «тахсиркаррин» военный-полевой судар кьиле фенай, а судрин къараррал асаслу яз, са кьадарбур асмишнай, амайбур мекьи Сибирдиз суьргуьнай.
Зи фикир тарихдин вакъиаяр тикрарун туш, а судралди асмишай ксарин я тIварар, я вакъиадиз талукь са мярекатни тухун тавуникай я. А кьегьал Ших-Бубадин сур ава, ам кутугай жуьреда туькIуьрни авунва. Аллагь рази хьурай а кьегьалдилай, амма, заз чидайвал, Вини СтIалрин хуьруьн са куьчедиз кьванни адан тIвар ганвач. Ших-Бубади дагъвийрин, лезгийрин патахъай вичин чан гана. Гьадахъ галаз барабар женг чIугур ва вичин тIвар, кар гилалдини халкьдин сивера амай Кьурагь райондин КьепIирдилай тир Гьажимурадаз, Дербентда асмишайбурукай сад тир, Етим Эмина «Илимдин гьуьл» лагьанвай Абдул-Гьамидаз – Агъа СтIалдал тIвар алай куьче ва абур вужар, вуч паталди чанар гайибур тиртIа табличкаяр авач. КьепIирдал фена, валаринни цацарин арадай заз са гужалди Гьажимурадан сур ва къван акуна. Агъа СтIалрин сурара «Леле-ПIирез» мукьва Абдул-Гьамид эфендидин сур са Аллагь рази хьайида ракьун тIваларивди кIевнава.
Са шумудра къарагъарай месэла ятIани, къедалди жаваб жагъун тавун аламатдин ва хажалатдин кIвалах я. «Дагъустандин халкьар» журналда С.М.Гьуьсейханов лугьудай са аспирантди Гунибда «Военно-полевой» суд кьиле финикай гьегьенш материал кхьенва. Аферин а касдиз. Бес чи патан районрин бунтарин кьилер тухвай, тарагъажриз акъудиз, асмишай, Дербентда кьиле фейи крарикай кхьидай тарихдин тIварар къачур я са доктор, я са кандидат, аспирант авач. Лугьудайла, Пак Дербент я, амма адан 5000 йисан тарихдиай 3000 йис атIана!.. Вучиз? Дербентдин амай тарихрикай хьиз, и инкъилабрин бунтариз авур инсафсузвилерикай, дагъвияр «секинариз» акъатай харжияр вахчуз, авайбурун кьилел артухан налогар вегьейдакай кхьидай тарихчи авач.
А.Гьуьсейхановаз Гунибдин суддикай материалар жагъай архивдин дараматдин ракIарал алай тIапIаррин куьлег лезгийрив вугузвач жал?! Адалай гьикI алакьна, чибурулай вучиз алакьзавач? Аламатдин кIвалах я. Чибур виняй сада ая лугьунал вил алаз акъвазнаватIа? Тарихдин илимдин алимвилин дережаяр къачурдалай гуьгъуьниз абуру ял язавай хьтинди я. Лугьунни мумкин я, а вакъиадикай куьгьне тарихчи Мегьамедова кхьейди бес тушни? Ваъ, гьелбетда. Мегьамедова кхьенвай бунтара иштирак авур чи са кьуд-вад касдикай кхьин тIимил я. 100 йис хьана кьейи агъастIалви Керимова Сайибатаз тарих чи са бязи тарихчийрилай хъсандиз чизвай. Адазни, а суд кьиле тухудайла, къуй чир хьурай гьукуматдин къанунриз акси экъечIай тахсиркарриз гузвай жаза акурай лагьана, къирмаждин хура аваз гьар са хуьряй цIудралди инсанар тухвана, къалурнай. Гьа вакъиада иштиракай ксарин сиверай хьайи ванер Сайибат халади заз ахъайнай. За жувавай жедайвал туькIуьрай пуд СтIалрин тарих «СтIал-намеда» кхьенва.
Сажидин Саидгьасанов,
Дагъустандин халкьдин шаир
