Урусат ва Дагъустан, урусар ва да­гъус­танвияр… Эхиримжи вахтара и месэлайрай  рахунар гзаф жезва. Гьакъикъат гьихьтинди ятIа?..

И материал за Миграгъай ва Махачкъаладайни са десте виликан ученикри, гила жуьреба-жуьре къуллугърин ва  пешейрин сагьибар хьанвай ксарин тIалабу­налди кхьизва. Ихтилат, Урусатдай 1957-йисуз атана, Дагъустанда, Докъузпара районда, Миграгърин хуьруькай вичиз кьвед лагьай Ватан авунвай къагьриман дишегьли — муаллим, диде, баде, лайихлу гьуьрметрин иеси ­Антонина  Владимировна  Исаковадикай-Гъафуровадикай физва. Ада зазни 5,6,7-классра математикадай тарсар гана. Зи  рикIе­лай адан къамат садрани алатдач.

Миграгъиз адахъ галаз, чаз тарсар гуз, мад урус рушар — муаллимар атанай. Ам­ма абур фад хъфенай. Антонина Владимировна акъвазнай… А кар чаз, аялриз, еке сир тир. Амма гила, жув самбар яшариз акъатайла, зи муаллимдин руьгьдин кьакьанвилин гъавурда са уьтери акьазва. Гьавиляй жуван са тебрикда кхьенай:

Сагърай Антонина Владимировна!

Зи муаллим чIехи!

Дережа ви кьакьан я,

Шалбуз кьван рехи.

Гьавайда ваз лугьузвач

Чи руьгьдин гьаким.

Ви вилик мет ягъиз чун

Гьазур я даим…

Са шумуд йис идалай вилик Миграгъа заз жуван сифтегьан муаллимрикай сад хьайи Антонина Владимировна мад сеферда аквадай мумкинвал хьана. Гьа чIа­вуз (2007-йис) авур суьгьбетри адан  кьисметдин, гьунардин, къилихдин гзаф сирер­ ачухнай. Абурукай за жуван къейдерни кхьенай. Гилани абурукай менфят къачузва. Аламат жедай кар ам я хьи, чун сад-са­дал туьш хьайила, Антонина Вла­ди­мировнади миграгъви аялриз лезги халкьдин культурадайни адетрай чирвилер гузвай! Урус рушаз лезги адетар икьван чир хьун, мукьва хьун?! Им, за кьа­­тIай­вал, кьетIен жуьредин кIани­вал ва багъ­ривал я! Лезги чIалал ам ра­хаз­вай тегьерди зун генани тажубарнай…

1957-йисуз Миграгъиз атайла, Антонинадин анжах 22 йис тир. Ада Новгороддин государстводин пединститутдин математикадин факультет акьалтIар­навай. А чIаван чи мектебра гьакьван яшара авай рушарини гадайри кIелзамай. Антонина, хранвай расу киф далудилай вегьена, гьа чи рушари хьиз, кьилел яйлух алукIна, чи адетриз гьуьрметун яз, кIвачел чи папари храй рангунин сун гуьлуьтар ва резиндин калушар, яргъи булушка, яргъи плащ ва я пальто алаз, мектебдиз къведай. Клубдиз, межлисриз фи­дайла, адахъ вич акъвазнавай кIвалин хизандай я руш, я гада жедай. Чи рушари­ ам къуьне квар кьаз, булахдал физ-хквез, къарийриз салам гуз, гьатта гъиле акь­ванагар, гам храдай чу­кIу­лар кьаз вердишарна.

Къарийри ам фад рушвиле кьабулна. Сачунал лавашар, хьрак фу, тIанурда тIу­нутIар, цикIенар чраз вердишарна. Лезги хинкIардин чкалар гьазуриз чирна…

Антонинадиз дагъдин хуьре дишегьлийрин уьмуьр заланди, шегьерда гьич хиялдизни гъиз тежерди тирди гьасятда акуна. Векьин уьруьшрай кIватIай векь кIу­лаваз хкун, малдин гуьгъуьна аваз пакаман яралай кIвачел хьун, цур михьун, фи­те­дин­ни гимредин иесивал авун, къула цIай хуьн, аялрин къайгъу чIугун, итимдиз­ къул­лугъун, атай мугьмандин кIвачел эл­къуьн — ибур гьакьван фад кьабулиз же­дай адетар я жал?..

Антонинадихъ галаз санал атай Нина Лысенко фад хъфенай. Ам Къизлярдай тир. Дагъвийрин адетар са кьадардин чизвайтIани, ада Миграгъа дурум ганачир. Антонинади лагьайтIа, вири четинвилер алудна.

Акьван йисар алатна, гила гьалтайла, за Антонина Владимировнадивай, гьикI ам Миграгъа акъвазайди ятIа, и ­кардиз гьихьтин себебар хьанатIа, хабар кьуна.

— Дагъустандиз, инани Докъузпарадиз акъатдайди заз Новгородда, чкадал аламаз чизвай. Институтдин дипломдихъ галаз  Дагъустандиз направленини ганвай. Дагъустан зи диде-бубадиз анжах картадай ва рахунрай чидай. Буба — дяведин иштиракчи,  диде — дяведин дарвилер вири вичел къачурди яз, сифте шехь­най­тIани, ахпа сабурлу хьанай. Да­гъустан кьибле я, емишринни ципицIрин, ракъининни майвайрин ватан я лагьана. Дугъриданни, заз Миграгъ ракъинин муг тирди чир хьана. Маса аламат — ина зун жуван ватанда авайдалай сагълам хьана. Ана заз зобдин (туьтерин) азарди та­ди гузвай. Ина а азар квахьна. “Вахъ галаз а ватан кьазва”, — ла­­гьа­най диде-бу­бадини, зи виликан юлдашрини. Хъфенач зун Миграгъай. Заз тайинарай кьве йисалайни, гуьгъуьнлайни. Ахпа акуна хьи, зи кьисмет гьикI дегиш­ хьанатIа. Бакуда госуниверситетдин филологиядин факультет акьалтIар­на хтанвай Пирагьмеда, иллаки адан вахари зи кьил эл­къуьрна. Лап хъсан патахъ! Зун чпин хизанда кьабулай Саркаров Сейфедин бубадини, адан кайвани Къизханум бадедини (рагьметрай чпиз) ам хъсан кIвал, кутугай чам я лагьанай. Чна санал­ кIва­лахзавай, гила санал хизан кутуна…

Чахъ еке хизан хьана. За Пирагьмедаз галаз-галаз вад хвани цуьк хьтин руш багъишна. Чна кьведа санал цIийи чкадал кIвалер эцигна. Миграгъвийриз хас жуьре кьве гьавадин, вичихъ кьурар, цурар, маса герек шартIарни галай. Сал кутуна, мал-лапаг хвена, куьрелди, за миграгъвийрин вири адетар кьабулна.

— Мусурманвални?

— Мусурманвални!.. МасакIа закай и шартIара “Чи Тоня свас” жедайни?..

Ам гьикьван таъсиб, гьуьрмет чIехи ин­сан тирдан гъавурда зун гила, и яшариз акъатайла, акьуна. За адаз, рикIивай­ни, юкь агъузна, икрамна…

Зун Антонина Владимировнадин гьакъиндай школадин приказрин ктабра ва вичин учетдин карточкада авунвай кхьинрихъ галазни таниш хьана. Адаз гьеле ала­тай асирдин 70-йисара “ДАССР-дин халкьдин об­разованидин отличник” лагьай­ тIвар, В.И.Ленинан 100 йисан юбилейдин, “Гьакъисагъ зегьметдай”, “Зегьметдин ветеран” медалар ганва. КIвале жуьреба-жуьре йисара Дагъустан Республикадин образованидин министерстводи, Докъузпара райондин администрацияди ганвай гьуьрметдин грамотаяр, тарифдин чарар хуьзва. Ирс я ибурни…

Эхь, азизбур! Антонина Вла­димировнадиз Миграгъа вирибуру “Чи Тоня свас” лугьун дуьшуьшдин кар туш. 50 йисуз ада миграгъви аялриз математикадай, гила са­ки 10 йи­салай гзаф вахтунда Дагъустан­дин культурадайни адетрай тарсар гузва­.

Лезги балайриз лезги адетар, культура чирзавай урус муаллимдин дережаяр ни ахтармишна! Ни адан кардиз, кьисметдиз, кьегьалвилиз къимет гана?!

2014-йисуз Антонина Владимировнадин уьмуьрда, сагъламвилин гьалдиз килигна, мектебда кIвалах техйизмайла, мум­кин я, виливни хуьн тавур вакъиа хьана. Адав чи республикадин а чIаван Кьилин указдалди ганвай цIийи шабагь — “Да­гъустан Республикадин лайихлу муаллим” лагьай гьуьрметдин тIвар гунин гьа­къиндай удостоверение ва знак вахкана.

И муштулух агакьайвалди, за жуван къейдер кхьенай. ГьикI хьи, ахьтин тIвар гу­низ Антонина Владимировна фадлай лайихлу хьанвай. Адалай чIехи тIвара­риз­ни, шабагьризни… Амма, вучиз ятIани, чеб “демократар” я лугьузвай чи чиновникрин ри­кIел а кар къвезвачир.

Чир хьун лазим я: Урусатдай атай гьа рушарини гьа гадайри (муаллимри, духтурри, инженерри) чи вилерни кьилер ачухна, чун дуьньядин цивилизацийриз мукьва авуна, чакайни дуьньядиз хабар гана!.. Ингье вуч чна датIана рикIел хуьн лазим ятIа.

Алай вахтунда вичин хтулрихъ галаз Миграгъа уьмуьр тухузвай яшлу бадедиз — чи “Тоня сусаз”, чIехи муаллимдиз багъривилелди гьуьрметун, адан тIвар вине тун чи вирибурун везифа я. Заз чар кхьей, зенгералди тIалабзавай жегьилрини чпин муаллим рикIел хуьнай и кар аквазва. Сагърай вири куьн!

Миграгъайни, Дербентдайни, Махач­къа­­ладайни, ада тарс гайи ученикар гьина аватIани, гьар мумкинвал хьайила, ам агъмишуни, тебрикуни, алакьиз хьайитIа, кьилни чIугуни чи муаллимдин сагълам уьмуьр мадни яргъи ва гуьрчегарда. Ахьтин кьегьал ксарин къадир чидай ва хуьдай вирибуруз аферин.

Баркалла ваз, гьуьрметлу кас,

Рагъ хьуй ви кIвале,

Мецел алаз “Чи Тоня свас!”,

КIвачел хьуй эллер…

Мердали  Жалилов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник