КIелунин цIийи йисан эвел кьилелай, гьеле кIелунрив тамамвилелди эгечIни тавунмаз, чав чи чIехи уьлкведин гагь са, гагь маса пипIяй (шегьеррайни хуьрерай) мектебра аялри къурмишзавай мусибатрикай (маса гаф лугьуз жезвач) хабарар агакьзава. АкI я хьи, гуя аялри — яшар гьатта 15-16 йисаривни агакь тавунвайбуру — чпи чпел гуж илитIзава…
13 йиса авай аялди мектебдиз кIутаяр, чукIулар, тапанчияр тухвана, вичихъ галаз санал кIелзавайбур рекьидай гьалдиз гъида лагьана низ ван хьайиди я?
Виликамаз, лугьудайвал, яракьламиш хьана, мектебдиз фена, галайбурал (санал кIелзавайбурал) гьужумун?.. Ихьтинбур акьулдиз кимибур, махсус идарайра хуьн лазимбур хьун герек я. Ихьтин чкадиз мектеб — аялриз чирвилер, тербия гузвай чка лугьуз жедани?
Сентябрдин вацра сифте Челябинск шегьерда, ахпа Иркутскдин областдин Балаганск хуьре мектебра гьа са яшара авайбуру (кIутайривни чукIулрив) чпихъ галаз кIелзавай, чпиз ерли хабарни авачир аялриз (рушаризни гадайриз) къастар авунин дуьшуьшри, за кьатIайвал, вири уьлкведин педагогрик, диде-бубайрик къалабулух кутунай. Рахунар гзаф хьанай.
Алай вахтунда чи Госдумади неинки аялар, гьакI муаллимарни аялрин басрухрикай (агрессиядикай) хуьн патал махсус законрал кIвалахзава лугьузва.
Вуч хьанва чи школадихъ? Ам акьалтзавай несилриз чирвилер ва тербия гузвай чка яз амачни? И суалдиз жаваб гуз, хейлин педагогар, психологар, диде-бубаяр, журналистар рахазва. Сад тир фикир садавайни гьеле лугьуз жезвач. Къалабулух виридак ква…
Школа чахъ амазма. Жуьреба-жуьре стандартарни, къайдаярни, къанунарни авачиз туш. Лагьана кIанда, гзаф мектебра арадал гъанвай шартIар, тадаракралди таъминвал 30-40 йисан идалай вилик авайбур яз амач. ЦIийи технологияр, программаяр, проектар кIани кьван, аялриз тIуьнарни, пек-партални артух хьанва. Бязибурув гьатта хсуси машинарни гва. Вирибурув телефонар, смартфонар, планшетар, компьютерар хьанва. Бес мумкинвилер артух жердавай чи аялрин акьул-камалди гьакьван вагьшивилихъ вучиз ялзаватIа?
Тежрибалу педагогри, психологри раижзавайвал, эхиримжи 30-40 йисан девирда чи мектебра, яни аялар тербияламишунин карда ахьтин дегишвилер кьиле фенва хьи, ни гьихьтин тербия гузвайди ятIа, ерли кьил акъатдайвал тунвач. Советрин школадин бинеяр чIурна, цIийи вуч арадал гъанва?
Бязи крари субутзавайвал, чи мектеб ва педагогикадин илим чи «савадлу реформайри» тербиядивай тамамвилелди къакъудна. Тербия гунин са къурулушни кардик тунач. «Октябренок», «пионер», «комсомол» хьтин гафарал къадагъа эцигна. Абурун тешкилатарни тергна.
Куь ва ни тербияламишзава аялар? Куьчеди, алверди, гьилледи, сада муькуьди алдатмишуни, вири маса гана, жуваз къулайвал артухаруни ва ихьтин маса «ивирри» акьалтзавай несилрин къанажагъ, фагьум-фикир (идеология) арадал гъизвайдал шак алач.
КIвалевай телевизорди лагьайтIа, саки вири каналрай асул гьисабдай къалурзавайбур гьа винидихъ лагьанвай хьтин «ивиррин» гьерекатар ва гьахьтин мярекатар я. Девлет-пул кIватIун ва жув хуьн патал сада масадан чандизни къаст авун, иви экъичун лап герек кар хьиз раижзава. Ингье ваз кIутани чукIул!
Ихьтин гьалар авайвиляй чи обществода, лап вини дережайрани, гила, 30-40 йис алатайла, хизандилай эгечIна, чирвилер ва тербия гузвай вири къурулушра цIийи стандартар (программаяр, истемишунар) вилик гъизва. Гъиляй ахъайнавай крарихъ гила калтугзавайди хьиз я.
Гьич тахьайтIа, аялрин цIийи бахчаяр, мектебар эцигзава. ЦIийи тадаракар, техника, технологияр гзаф хьанва. Пешекарар бес жезвач лугьузва. Гьавиляй педагогдин, вузрин метлеб хкажуникай рахазва. Муаллимрин дережадиз гьуьрмет авунин, адан авторитет вине тунин фикирар раижзава. Госдумади неинки аялар, гьакI муаллимарни гьар жуьредин басрухрикай хуьн патал махсус законрал кIвалахзава. Пулар тIимил харжзавач. Нетижаяр… вилив хуьзвайбур гьелелиг жезвач. Гьайиф…
ЧIехибурун нефсерал тIапIар тахьуни, ришветбазвили, акьалтIай къайгъусузвили бес аялар хъсан патахъ тербияламишдани? Аялриз кIутадив са тахтадиз мих ядай тегьер чирдач. Патав гвайдан кьил ягъиз… КIвалелай гатIунна, саки виринра кIута жув хуьдай къуват хьиз къалурзава. ЧукIулни гьакI я. Чи либерализмди (къайгъусузвили) идеализм (жув вине кьун), эхирни демонизм (виридаз кьуьл гун) хьтин инсафсузвилин терефдарар тербияламишунал гъизвайди инкариз жезмач. Къени рекьер гзаф авайди я. Винидихъни лагьанва. Амма абур алатай вахтарин адетар яз гьисабзава, яни коммунизмдин тербиядин къайдаяр гила герек жезмач лугьузва. Хъсан адетар куьгьне жедайди я жал?!
Мердали Жалилов,
РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи
