Кеферпатан Кавказ жуьреба-жуьре халкьаралди девлетлу я. Абурун арада чеченвиярни ава. Чеченри чпи-чпиз нохчи лугьузва. И гафунин мана вуч я лагьайтIа, нохчи Ноя халкьдин векил я.
Чеченвияр Чечен Республикада, Дагъус-танда, Ингушетияда ва Гуржистанда яшамиш жезва. И халкьдин векилар Туьркиядиз, Сириядиз ва Иорданиядизни акъатнава. Тарихдин делилри тестикьарзавайвал, 1865-йисуз Кавказдин дяве куьтягь хьунихъ галаз алакъалу яз чеченрин 5 агъзурдав агакьна хизанар Туьркиядиз фенай.
Малум тирвал, Ватандин ЧIехи дяведин йисара Сталинан буйругъдалди чеченрин хизанар Юкьван Азиядиз акъуднай. 1957-йисуз абуруз элкъвена чпин Ватандиз хкведай ихтияр ганай ва гзаф пай хтунни авунай. ЯтIани Къиргъизистанда, Къазахстанда хейлин чеченвияр ама. Россиядин Федерациядин регионра яшамиш жезвай чеченвийрин кьадарни гзаф я.
Гьисабар кьурла тайин хьанвайвал, дуьньядин майданда исятда са миллионни вад виш агъзур чеченви ава.
Пачагьдин девирда Кавказда яшамиш жезвай ингушриз, басбийриз, Гуржистандин кистинризни чеченвияр лугьузвай. Пешекарри тестикьарзавайвал, абур вири са халкь тир. Тарихдин жуьреба-жуьре вакъиаяр, гьалар себеб яз халкь пайи-паяр хьана.
“Чечен” гафуниз талукь яз са шумуд мана ава. ЧIалан пешекарри тестикьарзавайвал, къунши кабардинри абуруз “шашан” лугьузвай. Сифте яз и гаф персерин XIII-XIV асиррин, Рашид-ад-Динан гъиликай хкатнавай кхьинра гьалтзава. Ада Кавказдин дагълара татаррихъни-монголрихъ галаз кьиле фейи дяведа “сасанрин халкьди” иштиракайдакай кхьенва.
Масадбуру лугьузвайвал, “чечен” гаф ЧIехи Чечен хуьруьн тIварцIихъ галаз алакъалу я. XVII асирда сифте яз урусар чеченрихъ галаз гьа и хуьре къалмакъал хьана. Хуьруькай рахайтIа, XIII асирда и чкадал монголрин хан Сечена вичин кьушундин кьил (ставка) акъвазарнай. Сечен — чечен…
XVIII асирдилай эгечIна “чечен” этноним урус ва гуржи чIаларин кхьинра гьатна. Идалай гуьгъуьниз “чечен” гаф маса халкьарини ишлемишиз гатIунна. 1781-йисан 21-январдилай Чечня Россиядик акатна.
Тарихдин илимрин доктор Георгий Анчабадзеди кхьизва: “Чеченвияр Кавказдин лап куьгьне халкьарикай сад я. Абурун пачагьдал “Кавказ” тIвар алай. Кавказахъ Лек тIвар алай стхани авай. Ам дагъустанвийрин улу-буба яз гьисабзава. Лап дегь девирра абуру касни авачир Кеферпатан Кавказдин чилер Волга вацIув агакьдалди чпин гъилик авуна”.
МасакIа лугьузвайбурни ава. Месела, вайнахар Гуржистанда ва Кеферпатан Кавказда бине кутур Хуритрин миллетрин векилар я. ИкI тирдини чIаларин ва культурайрин мукьвавили, ухшамишвили тестикьарзава.
Кавказдин тарихдал, чIаларал машгъул алимри тестикьарзавайвал, чеченрин миллет XVI-XVIII асирра, вайнахдин халкьар сад хьунин нетижада, арадал атана. И кардиз гьа девирда Кеферпатан Кавказда исламдин дин тунини еке куьмек гана.
Алай вахтунда садани инкар тийизвай делил я: Чеченрин миллетдин бинеда РагъэкъечIдай патан вайнахрин этногруппаяр ава.
Хийир Эмиров
