И йикъара ОТР каналдай (10-январь) саки са сятда, “Чаз гьихьтин школа герек я?” (“Какая школа нам нужна?”) лишандик кваз, махсус передача-гьуьжет тешкилнавай. И суалдиз чи уьлкведин гзаф пипIерай телетамашачийри — адетдин диде-бубайри, иллаки муаллимри, аялри, студентри жавабар гана, чпин фикирар лагьана.
Эхирдай “Советрин школадал эхлячIдани?” суалдиз 96 процент телетамашачийри “эхь!” лагьана жаваб гузвайди раижна. Фикир желбдай рекъем тушни? 96 процент агьалийри (гьелбетда, савадлубуру ва чпихъ аялар авайбуру) чи къенин аямдин школадилай наразивал къалурзава. Кьилди къачуртIа, квелай?
Передачада раиж авурвал, сад лагьайди, мектебдин кIвалах дегишариз, “тежрибаяр” кьадарсуз гзаф тухузва. Са гьихьтин ятIа нетижа (хъсан ва я пис) арадал къведалди чи чиновникрини цIийи “экспертри” са гьинай ва я нивай ятIа къачузвай “цIийи” программаяр, нормаяр, курсар, кIелунин жуьреяр, ктабар илитIзава…
Халисан чирвилер ва марифат авай ватандашар, гележегда бубайрин игитвилерин ирс давамардай несилар тербияламишзавач. Яратмишунардайбур, цIийи затIар, технологияр арадал гъидайбур гьазурдай чкадал са куьникайни фикир тийизвай, кIелай затIуниз къимет гуз тежер, мефтIери кIвалах тийизвай “потребителар” (гьазуранбур нез, алукIиз, терг ийиз вердишбур) арадал гъизва…
Кьвед лагьай наразивал а кардихъ галаз алакъалу я хьи, къейдна экспертрин суалриз жавабар гайибуру, аялрин гъилиз, иллаки сифтегьан школада, эхиримжи йисара атанвай вири ктабар абурун яшариз килигайвал туькIуьрнавач. Гзаф залан чIалал, садни гъавурда такьадай терминар кваз кхьенва. Аял фад галатзава, ахпа ктаб кIелизни хкIан жезвач. Сифтегьан классра амаз кIел тавур аялдикай савадлуди, цIийи чирвилер къачуз алахъдайди бажагьат жеда.
Пуд лагьай чIуру адет чи къенин школада “репетиторвилихъ” галаз алакъалу тирди къейдна. Репетитор кIвале чирвилер гузвай муаллимар пулдихъ маса къачузвайбур я. Пул гана, муаллимар кьаз хьайила, “пулсуз” я лугьузвай муькуь мектеб-школа ва муаллим герек яз амукьдани? Бес вирибурухъ чпин аялриз кьилди муаллимар кьадай мумкинвал авани?..
Кьуд лагьай нукьсан чи алай аямдин школада ана кьилинди тир муаллимдин дережадихъ галаз алакъалу я, къейдна рахайбуру. Муаллим — виридалайни вилик хьана кIаниди чи обществода виридалайни усал, вири дережайра агъада авайди хьиз къалурзава. Мажибдин жигьетдайни, гузвай кьезилвилеринни, яшайишдин шартIарин жигьетдайни муаллимдивай вич Инсан тербияламишзавай, гележегдин несилар гьазурзавай кьилин пешекар тирди раиж ийиз жезвач. Садбурухъ а чирвилер, алакьунар авач. Садбурувай чпин чирвилер кардик кутаз жезвач, пуд лагьайбур гьа рагъул гъурушди, яни савадсузбурунни къайгъусузбурун къаришмади басмишзава…
Муаллимдин мажиб чиновникрилай вине хьун лазим тир. Амма гуж чиновникрал пара ала лугьузва. Я жал?..
Вад лагьай кимивал муаллимар гьазурзавай вузрихъ ва колледжрихъ галаз алакъалу я. Гилан вузди ва я колледжди, чпихъни “филиалар” лугьудайбур авачир чка амач жеди, педагогвилин кадрияр гьикI гьазурзава? Бязи вахтара а вузрик экечIзавайбур мектебдани ерли кIел тавурбур жезва…
Вузни мектеб гьихьтин алакъайра ава? Гележегдин муаллимдин кIелунринни тежрибадин чIехи пай школада хьун герек тушни? Гила а тежриба ни ва гьикI гузва? ГьикI къачузва? Педагогвилин вузра еке дегишвилер тун герек тирди рикIел гъана.
Ругуд лагьай усалвал муаллимрин ва методистрин пешекарвал хкажун лазим тир институтрихъ (гила центрайрихъ) галаз алакъалу я. Гилан ахьтин идараяр пешекаррилай гзаф пулунихъ чарар — сертификатар маса гузвай лутуйри кьунвайди раижзавай передачадин иштиракчийри. Им бес рехъ гуз жери кар яни? Чеб чирвилерин чешне хьана кIанибуру гьа и чешне къалурзава? Грантар (лап хъсан муаллимриз) гудайлани вилик районринни шегьеррин администрацийрин, министерствойрин чиновникар-лутуяр акатзава. Пайзава пул виликамаз. “Икьван — чаз, акьван — ваз? Чи пай квачир “грант” гьихьтинди я?”..
Ирид лагьай эксиквал чи мектебра муаллимринни аялрин гъилера герек ктабар ерли тахьунихъ галаз алакъалу тирди къалурна. Агакьзавач са ктабар дегишариз, мад цIийибур гьазуриз, чапдай ахкъудиз алахъзава…(?)
Ихьтин гьал чи республикада генани хцидаказ авачни? Чавай чи милливал хуьзвай, гьеле алатай асирдин 30-40-йисара арадал гъайи учпедгиз къакъудна. Чи алимри — методистри гьазурнавай ктабар ина ваъ, пулдин сагьибар тир чиновникри Москвада, масанра чапдай акъудзава. Чебни мектебриз бес жедайвал ваъ, чпин хушуниз кIанивал. А ктабар ина, чи министерстводи маса къачун лазим я. И савдаяр кьиле фидалди ктабрин ери, мана куьгьне жезва. Мадни цIийи кьилелай “ФГОС” лугьудайди арадал гъана кIанзава…
Инал мад са аламат рикIел къвезва. Муьжуьд лагьай кимивал. Чи цIийи школадиз ва образованидин хилез регьбервал ни ийизва? Нин гъиле тунва и кар? Чун рахазвай передачадани къейд авурвал, вилералдини аквазвайвал, образованидин хел педагогрилай артух алверчийринни гъутаралди викIегьбурун гъиле тунва. Школа течирбур — школайрин кьиле?..
Советрин школада, рикIел хкана передачада, бубади кIелай ктабрикай аялривайни менфят къачуз жезвай. Иллаки дуьм-дуьз илимрин ктабрикай: математикадай, физикадай, химиядай, астрономиядай ва икI мадни.
Аялриз гьазурзавай “Букварь” бес гьар йисуз дегишардани?
Урус чIалай ва литературадай, хайи чIалай ва литературадай ктабар гьакьван фад-фад дегишариз жедайбур яни?..
Дуьз кIелунинни дуьз кхьинин къанунар сад-кьве йисанбур я жал?..
За фикирзава, чи “цIийи школа”, бязи экспертрини лагьайвал, виликди ваъ, кьулухъди фена. Амма “советрин школа чи алатай вахт я” лугьузвайбурни тIимил туширди раижна.Зи къанажагъда авайвал, советрин школа алатайди ваъ, дуньяда виридалайни вилик фенвай илимдинни гьакъикъи чирвилерин, инсандикай Инсан ийизвайди тир.
Мердали Жалилов,
литературадин ва культурадин отделдин редактор
