РИКIЕЛ ХКУН

Шумуд югъ я зи япара са хъуьтуьл, мили ван аваз: “Чан зи Зуьл”… КIани­ви­лихъни муьгьуьббатдихъ ялзавай и пуд гафуни зи рикI юзурзава. Икьван верцIи гафаралди гзафни-гзаф кIанибурал чпин рикI алай инсанар рахун мумкин я.

Бакудин Гьовсан поселокда са къайи кIвале вичин 80 йис яшар хьанвай, мег рехи дишегьлидихъ галаз ихтилатзава за. Зуьлейха ханумдихъ, чи сейли алим, драматург, журналист  Гьажибег  Гьажибегован уьмуьрдин юлдашдихъ галаз. Адан шуьт­кьверри кьунвай яхун чина жегьилвилинни иервилин гелерихъ къекъвезва зун: чIехи, чIулав вилер, яргъи кифер­ авай, шу­мал буйдин, лацу якIарин руш тир ам. Гьажибегаз пара кIандай адан иер ван…

Гьажибег Гьажибеговакай рахаз гзаф четин я адаз. Къагьарди бамишарзава ам, “Зи хирерал кьел алахмир, бала” лугьуз.

Гаф кудиз кIанзавач адаз алатай вахтарикай. ЯтIани, хиялри ам, кIанз-такIанз, гьа вахтарихъ ялзава.

— За Кьасумхуьрел юкьван мектебдин 7-синифда кIелзавай. Лезги шииррал гзаф рикI алай зи. Чи тIвар-ван авай шаиррин гзаф шиирар хуралай чидай заз. Гьажибег Гьажибегован шииррикай заз иллаки хуш къведай.

Садра муаллимри чаз Махачкъаладай Гьажибегов чи мектебдиз къвезва лагьана. Чна ам цуькверин кIунчIаралди къар­шиламишнай. Мектебда адахъ галаз кьиле фейи гуьруьш акьван марагълу тир хьи, са касдизни кIвализ хъфиз кIанза­ва­чир.

Гьа мярекатдал за жуван саягъда, ялав­лудаказ адан шиирар хуралай кIел­най. Гурлу капари ара гайила, Гьажибег Гьажибегов захъ галаз таниш хьанай ва заз чухсагъул лагьанай. Гьа йикъалай ам мукьвал-мукьвал чи мектебдиз мугьман жедай. Гьар атайлани, зун жагъурдай, захъ галаз ихтилатардай. Са шумудра чи кIва­­лизни атанай ам. Лезги эдебиятдал зи рикI алайди ада хъсандиз кьатIанвай, адаз хвешизвай, гьатта зи диде-бубадивай, мек­теб куьтягьайла, зун университетдиз тухун тIалабзавай. Гьа ихьтин гафар ван хьайила, зак лувар акатдай.

Садра зун мектебдай хтайла, дидеди лагьанай:

— Гьажибег стхадиз вакай хуш атанва. Адаз вахъ галаз хизан кутаз кIанзава.

— Вуч? Вуна вуч лугьузвайди я? Ам зи бубадин яшда ава, — цIугъна за.

Зи гафарикай дидедиз хъел атанай:

— Ам Дагъустанда тIвар-ван авай кас я. Вуна Аллагьдиз шукур ая хьи, ахьтин кье­гьалдиз вун кIанзава. Акьуллу, абурлу­ инсан я. Бубани, стхани разивилин икьрардал атанва. Вуна наразивал къалурун куьз герек я?

Дуьньяда виридалайни гзаф кIанзавай са инсан зи виляй гьасятда аватнай. Анжах за куьтIначир. Мектеб акьалтIарай пуд йикъалай Гьажибеган Махачкъалада авай чIехи, гегьенш кIвализ свас яз атанай зун.

Гьажибег юкьван буйдин, тIарам бедендин, суй авай, хъуьтуьл къилихрин ин­сан тир. Акьван медени кас тир хьи, зун гагь-гагь адал мягьтелни жедай. КIвале къуллугъчи авайтIани, экуьнахъ вичи чай ргадай. Виридахъ галаз хъуьтуьл рафтарвилер ийидай. Садрани ван хкаждачир. Ам залай 18 йисан чIехи тир. Гьавиляй­ гзаф вахтунда захъ галаз аялдихъ га­лаз хьиз рахадай. Фад-фад туьквенрай заз кIандай затIарни къачудай, захъ галаз сиягьатдиз экъечIдай, дустарин кIвалериз тухудай. Хтайла, “Вун галатнава, ял ягъа” лагьана, вич кабинетдиз гьахьдай. Инай ам сятералди акъатдачир.

Сифте йикъара текдиз амукьун заз гзаф хуш тир. Амма йикъар-варцар алатунивай, Гьажибег мукьувай чир хьунивай зун адал ашукь жезвай ва заз текдиз амукьиз кIанзавачир. И кар кьатIузвайтIани, ада сятералди кIвалахдай ва гьатта суткада анжах 4-5 сятдин вахтунда ксудай. Ам йифди-югъди кхьинрал машгъул тир. Зун паталди вичивай гзаф вахт чара ийиз тахьайтIани, ада заз акьван милидаказ “Чан зи Зуьл” лугьуз эвердай хьи, зи рикI цIрадай. Гьа икI, ада зун цIурурна…

Адан къилихрин михьивилелни дустар гзаф кIан хьунал мягьтел тир зун. Мад са тереф авай: лезги чIалал рикI алай кьван вуч тир адан! Чи чIалан грамматикадин ктаб туькIуьрзавай, гагь-гагь, зунни вичин патав ацукьарна, чи чIалан девлетлувиликайни кьетIенвилерикай гьейранвилелди ихтилатдай ада.

Чи кIвале лезгийрин тIвар-ван авай ксар пара кIватI жедай. СтIал Сулейман, Эффенди Капиев, Алибег Фатахов чиниз ара датIана къведай. Ихьтин йикъар заз гзаф кIандай. Гьажибеган тIалабуналди за тIямлу тIуьнар, къафунар гьазурдай. Анжах чи рикI алай мугьманриз къафунар ваъ, зи ихтилатар гзаф кIандай. Заз чи фольклор хъсандиз чидай. Чи гзаф баядар, махар, кьисаяр хуралай кIелдай за.

Гьажибеган куьмекдалди зун институтдиз кьабулнай. А юкъуз адаз акьван хвеши хьанай хьи! “Вакай лезги халкьдин чIехи шаир жеда, Зуьл!” — лагьанай ада. А вахтунда за, гьакъикъатдани, гзаф мет­леб­лу шиирар кхьизвай. Семестрра за анжах “вадар” къачузвай.

Чаз аял хьайила, Гьажибегаз дуьнья вичиз гайиди хьиз хьанай. Ахцегьа етим яз чIехи хьанвай, гъвечIизамаз буба Агьмедханни диде Муъминат кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз чIехи вах Гуьлчименан (Гьажибега адаз диде-вах лугьуз эвердай) патав хьайи Гьажибегни адан стха Къазимегьамед са кап фу къазанмишун патал яргъариз акъатнай. Къазимегьамед стIал­жем хьана кьенай, Гьажибег ялгъуздаказ амукьнай. Вичиз хъсан зигьин ва илимриз марагъ авайвиляй ада Москвада университет акьалтIарна.

Лезги чIалан алфавитдал, грамматикадал, милли фольклордал машгъул хьайи, “ЦIийи дуьнья” газетдин сад ла­гьай­ редакторвиле, Дагъустандин Милли Медениятрин Институтдин директорвиле кIвалахай и инсандиз хизан туь­кIуьр­дай мажал хьаначир. Са яшариз акъа­тайла,  вилералди велед акур и касдивай хвешивилин гьиссер чуьнуьхриз жезвачир. Чи рушахъ — Тамилладихъ галаз сятералди къугъвадай ам. Амма, ви­чин 2 йис тамам хьайила, Тамилла начагъ хьана, чи гъиляй акъатна. Гьажибегаз и карди гзаф таъсирнай, ам, аял хьиз, шехьнай…

Аял кьейидалай кьулухъ ада заз мадни гзаф къайгьударвал къалурзавай. Вич винелай шад къалуриз зи гуьгьуьлар шадариз алахъзавай. Къунши папари заз ха­бар гайивал, Гьажибег мукьвал-мукьвал, цуьквер кьуна, аялдин сурал фидай.

Им чи кьилел атай мусибатрин эвел тир…

Зуьлейха ханумди, кьеженвай вилер яйлухдив михьна, ихтилат давамар хъувуна. — Ахпа 1937-йис алукьна. Халкь вичин чандилай гзаф кIанзавай, адан рекье вичин вири къуватар эцигай Гьажибегал “халкьдин душман” лагьай тIвар илитIна, ам дустагъда туна.

“Гьажибег кьунва” лагьай ван атанмазни СтIал Сулейман Кьасумхуьрелай Махачкъаладиз чи кIвализ атанай. Ам акурла, зун, жуван буба акурди хьиз хьана, шехьнай. ЧIехи шаирди зун секинарун патал “им кьиле фидай кIвалах туш, са ни ятIани гъалатI авунвай хьтинди я. Гьажибег и мукьвара дустагъдай азад хъийи­дайди я” лагьанай.

Амма НКВД-дай хтай Сулейманан чина циф авай. Ам захъ галаз пашман яз раханай.

Гьажибег кьур са шумуд йикъалай адан архивни кIватIна тухванай. Гьикьван шехь­натIани, гьарай-вургьай авунатIани, завай ктабарни папкаяр абурувай вахчуз хьанач. Гьажибега, йифди-югъди кIвалах­на, четинвилелди арадиз гъайи эсерар абуру акатайвал чантайра твазвай. За гьарайиз акурла, абуру зун, хурукай яна, ярхарнай.

Пуд йикъалай зун институтдай, ахпа­ни­­­ жуван кIваляй акъуднай. ХъуьтIуьн югъ, жув­ни -тек, ялгъуз дишегьли. Мукьва­-кьилийрин шумудан ракIарихъ фена­тIани, зун кIвализ ахъайначир. Гьа йиф куьчеда чIичI­на (акъудна) за. Ахпа кьвед-пуд юкъуз вахан кIва­­ле амукьна. Анжах, заз килигна, гьа­даз­­ни гьад кьазвай. Гьавиляй дустарин меслятдалди, поездда акьахна, Бакудиз атана зун. Ина яргъалди стхадин рушан кIвале амукьна. Анжах санани динж тушир­ зун. Стхадин руша заз тикрардай: “Жув Гьа­жибеган паб тирди садазни лугьумир гьа!”

Кьилел икьван мусибатар атанатIани, Зуьлейхади кIелунилай гъил къачунач. Азербайжандин гьукуматдин университетдиз гьахьун къетIна. Инин тарихдин факультетдиз имтигьанар гудайла, муаллимар адан савадлувилел гьейран хьанай. Анаг тафаватлувилелди акьалтIарай лезги таватди 40 йисуз Гьовсандин 196-нумрадин мектебда муаллимвиле кIвалахна. Ина республикадин лайихлу муаллимдин гьуьрметдин тIвар къачуна.

Фадлай пенсиядиз экъечIнавай Зуьлейха Султановади алай вахтунда ялгъуздаказ вичин уьмуьрдин амай йикъар кечирмишзава. Винелай гьамиша шаддиз аквадай, вичин марагълу ихтилатрихъ ви­рида дикъетдив яб акалдай и дишегьлидин кьилив ара-ара мектебдай муаллимарни аялар къведа. Къуншийри датIана адал кьил чIугвада. Кьве лезги дишегьли­ди — Марьям Алибеговадини Тамара Мусаевади — адаз чпелай алакьдай куьмекарни гуда. Гьажибег Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш хьайи и дишегьлидихъ галаз зун танишарайдини чи халкьдални адан кьегьал рухвайрални рушарал рикIи­вай дамахзавай, абурун руьгьдиз икрамзавай Марьям ханум я.

Зуьлейха ханумди вичин накъваривди ацIанвай вилер михьна: — Зун пара рахурмир, бала, зи къен дердерив ацIан­вай­ди я, — лагьана.

— Вун вучиз цIийи кьилелай эвленмиш хъхьанач? — жузуна за.

— Гьажибег хьтин кьегьал акунвай дишегьлидиз маса итим кIан женни? Адан “Чан зи Зуьл” лугьудай ван къедалди зи япара ама, — жаваб гана заз.

Ам кисна акъвазна. Ахпа шкафдай, газетрин арадай рангар хъипи хьанвай, гватнавай кьве шикил акъудна лагьана: — Зун жуван кIваляй акъудай йифиз завай чна санал янавай и кьве шикилдилай гъейри затIни кьаз хьаначир. Ибур зи уьмуьрдин бахтлу йикъарин лишанар я.

Шикилрай кьве жегьил заз гъамлу вилералди килигзавай…

Седакъет Керимова, «Самур» газетдин кьилин редактор

Баку. 2000-йисан 16-март