Гьар вахтунихъ вичин кьетIенвилер, хъсанвилер, писвилер, лишанарни ава. Алай девирди чаз «бренд» лугьудай гафни раижна. Ингилис чIалай къачунвай адахъ фабрикадин «марка» ва я са шейиниз язавай «тIамгъа», «муьгьуьр» лугьудай мана ава. Гьа са вахтунда «бренд» гафуник кутазвай мана гегьеншди я. Ада са шейинин лайихлувилин, еридин, кьетIенвилин, рангунин, винел патан акунрин, метягьдин иесидин, карханадин дережадин гьакъиндай малуматни гузва. Гьа са вахтунда «брендди» лишан, ярж хьиз, муьштеридиз сад хьтин шейэрикай, яшайишдин къуллугърикай хъсанбур чара ийиз, чириз, хкягъиз куьмекзава. «Бренд», марка ишлемишунин ихтияр юридический рекьелди хуьнни ийизва. Гьавиляй уьмуьрда ва гзафни-гзаф алишверишдин хиле и гафунихъ еке метлеб ава.
Чавай лугьуз жедани, чахъ лезги яржар-брендар авани? Гьелбетда, ава. Чебни гьихьтинбур!
Сифте нубатда «Лезгинка» кьуьлуьнин тIвар кьуниз мажбур я. Ам лезги халкьдин халис бренд я. Ада «Лезгинка» маса са халкьдин кьуьлуьнизни ухшамиш туширди, ахьтинди мад авачирди ва ам лезгийрихъ галаз алакъалу тирди тестикьарзава. И карди Кавказдин бязи халкьар пехил хьунал, туьнт музыкадин кьуьл чпин халкьарин тIварарихъ ядай фикирдални гъана. Чи республикада 1970-йисара Дагъустандин кьуьлерин «Лезгинка» ансамблдал маса тIвар эцигиз кIанзавай «инкъилабчиярни» пайда хьайиди я. Амма акьуллу ксари абур ам ерли тежедай кар тирдан гъавурда тунай. Гьавиляй къени «Лезгинка» ансамблдин коллективди вири дуьньяда машгьурвал къазанмишзава. КIелзавайбуруз чир хьун лазим я хьи, ансамблди сегьнеда эцигзавай гзаф кьуьлерин музыкадин авторарни чи халкьдин векилар тир: Готфрид Гьасанов, Зейнал Гьажиев, Сейфуллагь Керимов…
«Лезгинка» вири Дагъустандин бренд хьунал чна дамахзава. Гьа ихьтин ярж-лишан чи минеральный «Рычал-су» цизни талукь я. Гьеле Советрин девирда Рычал яд, дарман хьиз, аптекайрай маса гузвайди тир. Адак инсандин сагъламвал мягькемардай гзаф шейэр ква. Кьасумхуьруьн «Рычал-су» заводди кьве, ара-бир пуд сменада кIвалахзавайтIани, Рычал яд, кIан хьайила, туьквенрай гьатзавайди тушир. Ам Советрин Союздин вири республикайриз ва социализмдин уьлквейризни рекье твазвай. Гьа вахтунда адан яржни хуьзвай.
Советрин Союз чукIурна, майдандиз базардин экономикадин къурулушар, карчияр, бизнесменар, хсуси карханаяр акъатна. Садани гуьзчивал тийизвай цехар.
Шалбуз дагъ, Эренлар, Дербент шегьер ва къеле, Самурдин там, Ахцегьрин, СтIалрин дармандин ятарин гьамамар, Мегьарамдхуьруьн райондин субтропикрин емишрин, майвайрин багъларни чи яржар я. ГьакI, лезги намусни, лезги къилихни, такабурвални, уьтквемвални.
Лезги халкьдин милли ирсиник гьакъикъи ярж тир гамар хурунин искусствони акатзава. Чи бадейри, дидейри храй гамарин, халичайрин гуьзелвилел дуьньядин гзаф уьлквейрин пешекарри, инсанри гьейранвал авурди я. Лап дегь девиррилай гам-халича, гуьлуьт, жигет хурун лезги дишегьлидин сенят тир. Саки гьар са кIвале гам храдай тарар (станок) авайди тир. Аялзамаз рушариз гамар храз чирзавай. Гъуьлуьз тухузвай рушавни гам вугун лезгийрин адет я. Гуьзел безекар маса гун патални хразвай. Пеше бадейрилай дидейрал, дидейрилай рушарал агакьарзавай. Советрин девирдани и сеняткарвал квахьнач. Чи хуьрера (Кьулан СтIалдал, КьепIирдал, КIирида, Миграгъа, Кьурагьа, ЧIилихъа…) гамарин фабрикаяр ачухна. Анра агъзурралди дишегьлийри зегьмет чIугуна. УстIарри (Кьулан СтIалдилай тир Р. Алияровади, Н. Гьабибулаевади, С. Муртузалиевади, Ш. Гьажиевади, Н. Къурбаналиевади, Д. Алимегьамедовади, Ф. Гьажимегьамедовади) храй гамар Брюсселдин, Лейпцигдин, Миландин, Джакартадин, Нью-Йоркдин выставкайра эцигнай, абурун еридал, нехишрал агъзурралди инсанри гьейранвалнай.
Лезгистандин гьи хуьр къачуртIани, гамар храдай устадрин сан гзаф тир. Бязи хуьрерихъ гамарин, халичайрин чпин хсуси нехишар авай. Нехишрикай рахайтIа, лезги гамарин нехишар дуьньядин майданда машгьур тир. Гьавиляй, базардин экономика кардик кутурла, Россиядин сергьятар маса вилаятриз ачухайла, Лезгистандиз кьуд патахъай, лезги устадри хранвай куьгьне гамарин, халичайрин суракь ийиз, савдагарар акъатна. Абуру алай аямдин гамар теклифиз, куьгьне гамар, авайвал лагьайтIа, къакъудна, тарашна. Къе чун гамарин фабрикайрикайни, чи бадейрин гамарикайни, аламатдин нехишрикайни магьрум хьанва. Им чаз багъишламишиз тежедай кар я.
Лезгийриз талукь гзаф яржар, брендар гъиляй акъатуни, абурал маса халкьари гьужум авуни, абур михьиз квахьунин хаталувили рикI гьайифдив ацIурзава. Лезгийрин милли яржарик Ахцегьрин, Мегьарамдхуьруьн, Кьасумхуьруьн ичер, чуьхверар акатзава. Ахьтин дад авай, ширин мижедалди тафаватлу, гуьрчег ранг алай емишар масанра авач. Амма карчийри, савдагарри, арачийри базарра, алишверишдин центрайра, гуя Ахцегьрин, СтIалрин, Гилийрин ичер, чуьхверар я лугьуз, абурухъ галаз са жигьетдайни текъведай емишар маса гузвай дуьшуьшарни жезва. Базарда къекъведайла, япарихъ галукьда: «Подходите, Ахтынские яблоки, самые вкусные», «Магарамкентская хурма, сладкая, полезная…». Дад акурла, гьинавайди я, гьич патаривайни фенвайди туш. Гьа идалди чи лезги чилин емишрик синих кутазва, гьакъикъи яржуниз зиян гузва.
Ахцегь, Докъузпара районра битмишарзавай келемарни милли яржарик акатзава. Абурун ери, дад кьетIенди я. Белиж поселок, Азадогъли, ЦIийи Хъартасар, Кумухъ (Кьурагь район), Агълаб, Аладаш, ЛукIар фадлай цик квай майваяр гьазурзавай маканар тир. Абуру Баку, Сумгаит, Москва, Ленинград, Ростов, Саратов, Екатеринбург, Нижний Новгород, гьатта Юкьван Азиядин, Прибалтикадин шегьерарни кIуьбуралди таъминарзавай. Къени лезгийри гьазурзавай кIуь афнийри, серкери, истивутри, помидорри, серкин кьалари Россиядин центральный шегьеррин базарра лайихлу чка кьунва. Амма абур лезги чилин ярж алачиз маса гузва. «Лезги фаз» хьиз, абурузни, фагьумна, кьетIен ярж, гаф гун чарасуз я.
«Лезги хьран факайни» гьакI лугьуз жеда. Чи дишегьлийри, хсуси кар ачухуналди, алишверишдин центраяр, туьквенар лезги хьран фалди таъминарзава. Садра лезги дадлу фу тIуьр кас мадни адан суракьда жезва. Акуна хьи, «лезги фан» тариф акъатзава, муьштерийри ам истемишзава. Гила «лезги фу» чразвайбурун кьадарни къвердавай артух жезва. Амма виридавай халис лезги фу чраз жезвач. Дад масад я. Са пад кузва, гагь фу кIуь ийизва. Ерисуз, дадсуз фу тIуьрда мад ам вахчудач эхир. Гьа идалди «лезги фу» чразвай халис устадриз зиян гузва.
Лезги чилин яржарик нехвни акатзава. Ам гьасилзавайбуруз баркалла къвезва. Абуру бубайриз чи ва гьакI къунши халкьарни хуьз куьмек гайи магьсул майдандиз ахкъудна. Гьар йисуз никIера тум цазва, бегьер къачузва ва михьи нвех, къапара тваз, алишверишдин карханайриз рекье твазва. Гьеле и ярж хаталувилик кутадайбур авач.
Са вахтара чи хуьрера кIарасдин, ракьун, къизил-гимишдин, чепедин, хъицикьдин, хамунин, сун гъаларин шейэр ийидай устIарар авайди тир. Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин «Асари Дагъустан» ктабдани и кар къейднава: «Къуйсунрин хуьряй тир Гьажи-Мегьамед-Али яракьар, къизилдин безекар расдай устад тир. Ада гьазурай тфенгдинни Крымда тариф акъатнавай рагьметлу Гьажи-Мустафади туькIуьрайдан арада са тафаватни тваз жедачир. Гьажи-Мегьамед-Алиди ругуд заряддин тапанчиярни расзавай. Ада къизилдикай туькIуьрзавай безекар Кубачидин устIарри гьазурзавайбурулайни гуьрчегбур, гьейранвалдайбур тир».
Тарихдин делилрай чаз чир хьанвайвал, магьир устIарар гьар са хуьре авай. КIирийрин хуьр яракьар гьазурзавай центрадиз элкъвенвай. Ина ракьун шейэр ва яракьар туькIуьрзавай 17 чад-цех кардик квай. Ракьун устIарар Штулани авай. Кьиблепатан Дагъустандин хуьрерал душманди вегьейла, абуру Шиназрин устIаррихъ галаз чи аскерриз яракьар гьазурзавай. Ракьукай, рангунин металлрикай жуьреба-жуьре шейэр расзавай чатар Испика, Кьасумхуьрел, Куркурхуьре, Сайтархуьре, ЦицIерхуьре, Кьуьчхуьра, Кьурагьа, Цилинга, Ругунани кардик квай. Къе, гьайиф хьи, са хуьрени ихьтин сеняткарвилел машгъул жедай чкаяр ва устIарар амач.
Кьурагь ва СтIал Сулейманан районрин тарихдикай, алай аямдин уьмуьрдикай ктабар гьазурдайла, зун саки вири хуьрериз фенай, гзаф кьадар инсанрихъ галаз таниш хьанай. Абурухъ галаз суьгьбетарнай. Гьар са хуьруьн жемятар, чкадин шартIариз, мумкинвилериз, таъмин тир материалриз килигна, чпиз хас сеняткарвилел машгъул жезвай. Дагълух хуьрера хъицикьрикай, хамарикай кавалар, кIуртар, бармакар, мясерар, шаламар цвазвай, литер гьазурзавай. Саки вири хуьрера къванцин, кIарасдин устадар, устIарар авай. Са бязибур рикIел хкун кутугнава: Алимирзе, Дашдемир, Абдулвагьаб, Хаспулат, Надир (Зизик), Абдулкерим, Мирзебег, Магьсуд (Зугьрабахуьр), Алимет (Испик), Гьажи-Къурбан (Кьасумхуьр), Велибуба (Куркурхуьр), Мурадали, Абдулвагьаб, Рамазан, Мингьажудин (Сайтархуьр), Разу (ЦицIерхуьр), Хидир, Мирземегьамед, Латиф, Тагьир (Кьуьчхуьр), Рамазан, Шамхалаян Рамазан (Кьурагь), Рамазан, Кьади, Мамедан Рамазан, Манаф, Мигьрали (Цилинг)…
Саки къанни вад йис идалай вилик зунни рагьметлу фотожурналист Тажидин Мегьамедов Дагъустандин изобразительный искусстводин музейдиз фенай ва адан кьилин къуллугъчи Нажабат Къафлановна Идрисовадихъ галаз таниш хьанай. Ада авур ихтилатри чун тажубарнай, гьа са вахтунда рикIиз писни хьанай. Жуьреба-жуьре йисара музейдиз вахкай лезги устIаррин надир шейэр, безекар, винел акъуд тавуна, подвалра хуьзвай. Бязибур гьатта маса халкьарин кIвачихъни янавай. Ада лагьайвал, Испикрин хъенчIин къапарин иесивални, хсусивални шаклувилик кутаз, лезгийривай къакъудиз кIанзавай. Тажидина хейлин шейэрин шикилар янай, за милли ирс хуьникай макъала кхьенай.
Нажабат Къафлановнадин гафарал бинелу хьайитIа, ягь-намус квадарнавай, гьукумдин къурулашар гъиле авай, анжах чпин хийирдихъ калтугнавай ксари чи халкьдин тарихдиз, культурадин ирсиниз еке зиянар гана. Абурун писвилер чпиз амукьрай, лезги халкь яшамиш жезва, адан векилри гьар са чкада чпин лайихлувал, бажарагъ, намуслувал, кар алакьун, хийирдин майилар баркаллу краралди субутзава. Алай девирдин вири мумкинвилерикай менфят къачуна, чун чи яржарив, милли ирсинив къадирлувилелди эгечIна кIанда.
Нариман Ибрагьимов
