Россиядин Игит Радим Халикьован 50 йисаз талукь яз

(Эвел 48-нумрада)

Жегьилвал

Гьар са жавандин, жегьилдин темягь ра­къур­дай военный партал, хурудал лишанлу знакри нур гузвай китель алаз Абдулхаликь, Руькьуьжатан хва, хтанвайдакай вири хуьруьз хабар чкIана. Са шумуд юкъуз кIвал хваш-беш ийиз атай инсанрив ацIана. Миресар, ­къуншияр, дустар, кIвалахдин юлдашар, советдин, колхоздин председателар…

Ихьтин бахтни аквада кьван дидедиз, ахьтин дердерин, четинвилерин иеси хьайи Руькьуьжатаз! Вирида адан хцин тарифзава, алхишзава, адал дамахзава… Ватандиз вафалу хва тербияламишнавай Руькьуьжат дидедиз аферин лугьузва.

Йикъар акваз-таказ физвай. Эхир Абдулхаликьаз куьчейриз, багълариз фидай вахтни жагъана. Азад декьикьаяр ада кIвал, гьаят къайдадиз гъиз акъудна. Гила аялвилин, жаванвилин, женжелвилин жигъиррал, маканрал кьил чIугвадай берени я. Хуьре хъсанвилихъ дегишвилер жезвай, амма Советрин Армиядин старшина, накь вичихъ галаз са классда кIелай къуншийрал алай рушар дегиш хьанвай тегьер акурла, тажуб жезвай. Абурув виликан аялвилин ачухвални надинжвал гумачир. Рушари регъуьвилер ийиз, хвашкалди лугьузвай, вилерин кIаникай гададал суьгьуьрдин килигунар гадарзавай.

Халудин патав фена хквезвай жегьилдин къаншардиз са руш къвезва. Шумал, зериф, кьелечI, чинардин буй-бухах авай, цава лув гуз кIанзавай кард хьтин, элкъвей чин алай, пIинияр хьтин чIулав вилер авай. Садрани инрай такур руш. Им вуж, нин руш хьурай эхир, заз чин тийир? Гада адаз тамашзава, ваъ, икьван гагьда акурди туш. Белки, хуьруьз гъанвай свас я жал? Ваъ, икьван жавандакай свас жедайди яни? Бес ам вуж хьурай? Ингье ам агакьзава ва вични дикъетдивди, вичел гьалтайтIа, чинеба, вилерин кIаникай гададиз тамашзава.

— Я руш, вун вуж я? — рахана Абдулхаликь вичин патав агакьай рушахъ галаз.

— Зун Ханпери, — на лугьуди, ада суал гуьзлемишзавай, са затIни тахьайда хьиз жаваб гана.

— Ханпери? — хъверни тажубвал акатна гададик. Адаз гьатта акI хьана хьи, и назик, зериф руша вичикай зарафатзава.

— Эхь, Ханпери! ГьикI я, бегенмиш тIвар тушни?

— Вун нин руш я? Заз вун чизвач эхир…

— Ваз зун гьинай чир хьурай, стIалви? Зун векьеларвидин руш я.

Гила гададин кьили ван авуна. Сиражидин Эльдарован алахъунар себеб яз хуьруьз Векьелрин жемят куьч хьанвай. Абуру агъа магьледа чпиз цIийи кIвалер эцигзавай. Акунар авай, вичихъ галаз гьасятда, куьгьне танишдахъ галаз хьиз рахай гададиз Ханпериди мад яб хганач ва рехъ давамарна. Аскерди вич-вичивай квадарнач ва хабар хкьуна: “Вун нин руш я эхир?”

— Зун Иминатан руш я.

— Дах вуж я?

— Дах амач чаз. Ам дяведин хирерик Махачкъаладин госпиталда куьтягь хьана…

Ихьтин аламат жеда жал? — тажуб хьанва­ гада. — Къуншидал, хуьре ахьтин рушар аваз, ида заз са квекай ятIани хабар гана, руьгьда ахварик квай гьиссерал чан гъана…

Отпускдай хъфидалди Абдулхаликьа ди­­дени, Ханперини, адан дидени вичихъ тайин­ мурадар авайдакай хабардарна. Армиядиз хъфейла, анай кхьизвай чарарани Ханперидиз саламар жезвай. Кьве хендеда чпин веледрин майилри сад-садаз мукьва авуна. Абдулхаликьа армияда акъуд хъувур пуд йисни (гадади командиррин тIалабу­нал­ди артухан кьве йисуз мадни къуллугъ хъувунай), вилер рекьел алаз хьанатIани, алатна фена. 1964-йисан 28-декабрдиз Абдулхаликь армиядай хтана…

Ханпериди рикIел хкизва:

— Хуьре чахъ талукь амле амачир. Гьавиляй дидеди Белижда яшамиш жезвай Мегьа­мед имидин хва Рамазанавай куьмек тIа­лабна ва ада зун вичин кIваляй гъуьлуьз гана. 1965-йисан 5-ноябрдиз зи 18 йис тамам хьана ва гьа и юкъуз Белиждин поселокдин Советда чун регистрация авуна. ЧIехи Октябрдин сувариз, 7-ноябрдиз, дидейри чи мехъер­ къурмишна. Зун Белиждай Кьулан СтIал­дал, Абдулхаликьан кIвализ тухвана.

ЦIийи хизан, цIийи инсанар. Гьа зи диде хьиз, куьтягь тежедай къайгъуйрик жедай Руькьуьжат диде. КIвалин гьал-агьвал пис ту­шир, Абдулхаликьа майишатда хъсандиз кIвалахзавай. КIвализ ризкьини къвезвай. Зунни фабрикадин устIар яз приказдиз яна. ЦIийи свас я лагьана за наз маса гайиди туш. Гьа сифте йикъалай къаридиз жувавай жедай куьмекар гуз чалишмишвална. Чаз сад-садан гуьгъуьналлаз балаярни хьана: Алибала, Насир, Надим, Радим, Марат ва…

Абдулхаликьани, зани абур зегьметдихъ галаз вердишарна. Дахди  мукьвал-мукьвал эзбердай: “Темпелвал, кагьулвал итимдин кIвал­ни, карни чIурдай ерияр я, балаяр. А па­тал кIвалахди гуьзлемишиз, вун лагьайтIа, кро­ватдал кIвачер гадарна яргъи хьун итимвал жедач. И кар нелай хьайитIани алакьда. Ам­ма четин месэла гьялун, кар фад-фад та­мамарун — ваъ. Халис итимдиз, жуван кIвалах­­ акIадарна, ахварни къведач. Жуван кIва­лах атана масада ийида лагьайтIани, тапарар я. Гьавиляй, чан балаяр, садални вил эциг та­вуна, хсуси кар ийиз вердиш хьухь. Ида куьн анжах шадарда. Ида квез ширин ахварни гъида, куьн квелай рази язни тада”

Аялрин гележег фикирдаваз итимди абур Астрахандин школа-интернатдик кутунай, пудни санал, Алибала, Надим ва Радим. Рух­вайриз (иллаки — Радимаз), аферин, абуру чпикай касни инжиклу авунач, чешнелудаказ кIел­­на, кIвализ дирекцияди чухсагъулдин ча­рар рахкурдайвал тухвана чеб ана.

Инал лугьун лазим я хьи, стхайри — дахди­лай, Салавудин, Играмудин имийрилай чешне къачуна, армиядин жергейрани тарифлувилелди къуллугъна.

Киевдин военный округдин сирлу (секретный) частариз акъатай Насиракай сержант, отделенидин командир хьана. Автобатальонда (Подольск) къуллугъай Алибалани, ра­кьун рекьерин частариз (Красноярск) акъатай Маратни сержантар яз хтана. Новосибирскда ва Читада танкарин, артиллериядин частара къуллугъай Надимакайни, Радимакайни отделенийрин командирар, старший сержантар хьана.

Дамахлу, чешнелу аскер

Радим Читадиз акъатнай. Са йисалай отпускдизни хтанай. Диде-бубадиз шад легьзеяр багъишна хъфена. Командиррилай чухсагъулдин чарар хтайлани дамах акатдай абурук. КIваливай гьикьван яргъара хьанатIа-ни, ада вичикай анжах хъсан краралди хабар гудай, багърийрин гуьгьуьлар хкаждай.

Астрахандин школа-интернатда кIел­дайла, директор Л.И.Серовади кIвализ ихьтин гафар авай кагъаз рекье хтунай:

“Гьуьрметлу Абдулхаликь ва Ханпери Халикьовар!

Заз лап рикIин сидкьидай квез сагърай лугьуз кIанзава, Куьне Радим хьтин намуслу, низамлу, дуьзвал кIандай уьтквем хва уьмуьрдин рекьел акъудна. Ам интернатда амайбурузни вири рекьерай чешне къалурзавайбурукай сад я. Квевай ва вири хуьруьнвийривай адал гьахълудаказ дамах ийиз жеда. Адахъ бахтлу гележег, зурба агалкьунар жедайдахъ чун инанмиш я…”

Омскдин танкарин частариз акъатай Халикьовакай Т-62 маркадин танкунин старший механик хьана. Кардин гъавурда аваз, уьтквемдиз вичин везифаяр тамамарзавай аскердиз младший сержантвилин чин гана ва ам танкунин командирвиле тайинарна. Армияда къуллугъдин рекьяй виниз хкаж хьун, нубатдин чин къачун са акьван регьят кар туш. Аскервилин партал алукIай йикъарилай кьуланстIалви амайбурукай хкатна аквазвай. Армиядиз акъатай жегьилрин зегьле ракъур­завай сифтегьан буйругъ — экуьнахъ “подъ­ем!” команда ганмазди къарагъун ва 45 секу­ндда партал алукIна, жергеда акъвазун тир. И кар виридалай алакьдачир. Радим лагьай­тIа, гьа сифте йикъарилай виридалай вилик партални алукIна, вичин чкадал хак хьиз акъваздай. Арабир хъверни акатдай. Де лагь, хъвер гьикI къведачир, гимнастеркадин са хел тваз, кIвачерал портянкаяр алукIиз тахьайбур, портянкаяр чекмейрай куьрс хьанвайбур, кьецIил кIвачер гваз жергеда акъвазнавайбур, шалвар алукIиз тахьанвайбур аквадайла.

Вучда, вердишвал авач, зиреквал квач. Гьабурни вердишарда. Армия гьахьтин чка я. ЧидачтIа, вердишарда, алакьдачтIа, ийиз та­да. Ана вири са къайдадиз муьтIуьгъ хьун ла­зим я. Дагъустандай атанвай бязи гадайриз, артухан дамахар гвай, “чна икI ийида, акI ийида” лугьудайбуруз куьмек гузни алахъна­ ам. Ина кIвале, хуьре рехъ гудай амалар ише фидач. Крчарни хада, кьилни цлара акьада. Виридалайни хъсанди уставдин къалурунрал амал авун я. Гьа вахтунда кIеверани гьатдач. Радим абуруз гьар са рекьяй чешне хьана.

Са кIвалах хъсан тир: ватанэгьлийрик зайифбур квачир. Турникдал пуд сеферда че­не кягъиз тежедайбур, пуд километрдиз чукурдай гьунар, къад метрдиз гранат гадардай­ къуват авачирбур галай чкада дагъустанви гадаяр са шумуд кIарцIин виняй тир.

Физический, строевой гьазурлухвиляй, ус­тав чир хьунай ва адал амал авунай, военный кеспи чирунай, дежурствояр тухунин жигьетдай Радимахъ агакьдайди авачир. Гьавиляй частунин командирди, замполитди Халикьоваз кьетIен дикъетни гана. Адан хиве гъвечIи командирвилин везифаяр туна. Чка-чкадал командирри аскерриз тикрардай: “Аскер Халикьов хьтинди хьун лазим я. Адалай алакьзаватIа, квелайни алакьда. Анжах ам хьиз къуллугъдив рикIивай эгечI…”

1992-йисуз Халикьов Радиман къуьнерал старший сержантвилин (дахди, армияда къулл­угъдайла, — старшинадин, Камчаткадиз акъатай ими Салавудина старший сержантвилин чинар къачунай) погонри цIарцIар гана. Кьулан СтIалдал, диде-бубадив командиррилай баркалладин са шумуд кагъаз ахгакьна. Радим хьтин викIегь, къастунал кIеви, Ва­тандиз михьи рикIелди, кIанивилелди къуллугъзавай хва тербияламишай диде-бубадиз сагърай лугьузвай.

Намуслувилелди къуллугъзавай командир отпускдизни рахкурнай.

Военный округдин, дивизиядин газетарни гуьгъуьна амукьнач. Абурун чинриз уьтквем ва чешнелу лезги аскердикай тарифдин макъалаяр, репортажар акъатна. «Ленинское знамя» газетдиз акъатай зарисовкада Халикьов Радима идара ийизвай танкунин экипаждикай икI кхьенвай:

“Эгер гьулдандин броня инсанрин ихтиярда авачтIа, ам, са менфятни хкат тавуна, пуч жеда. Амма Т-62 танк туькIуьрнавай гьулдандикай икI лугьуз жедач. Адан бахтуни гъана лагьайтIа, чун ягъалмиш жедач. Гьулдандин раг хьтин ам руьгьни, фикирарни михьи, ри­кIерни секинсуз, уьтквем жегьилрин ихтиярда ава. Абуру, галатунни, четинвилерни кваз такьаз, танкунизни, Ватандизни къуллугъзава. И мукьвара акьалтIай военный ученийра танкунин экипажди вичин вилик эцигай везифаяр “5” къимет къачуналди тамамарна.

Са шакни алач, дяведин гьалар арадал атайтIа, женгерин цIуз фейитIа, командир Радим Халикьова регьбервал гузвай Т-62 маркадин танкунин экипажди чпин сенгерар пакдиз хуьда, душмандин гьихьтин техника хьайитIани барбатIда.

Уьлкведин гьар са патахъай атанвай гадайри чпин командир, старший сержант, пара намуслу, акьуллу, викIегь Радим Халикьоваз гьуьрметзава, адан тапшуругъар лап хъсандиз кьилиз акъудзава. Командир кар кIевивилелди истемишдай кас ятIани, вичин дустарин, экипаждин къадир авайдини я. Азад вахт хьайила, Халикьова гадайриз лезги чIалалди маниярни лугьуда. Дагъустандикай ширин суьгьбетарни ийида. Сибирви-эстонви Пяхнади, урус Савенкина, украинви Дика, тажик Намозова адан назик авазрихъ, сесинихъ хушвилелди яб акалда. Аскерар, стхаяр хьиз, сад-садаз мукьва, вафалу я ва абуру гьар са карда чпин командирдилай чешне къачузва.

Зун тамамвилелди инанмиш я, ихьтин гадайри къуллугъзавай армия са вахтундани зайиф жедач”.

Военный корреспондент, капитан Александр Липкина, кихлигдайда хьиз, кхьена. Танк ва дустар-экипаж регьбервилик кума­чир­тIани, погранзаставадин кьиле акъвазнавай Радим Халикьова, са легьзедани энгелвал, тешвишвал тавуна, аскервилин кьинез, Ватандиз, халкьдиз вафалувал къалурна. Хайи чилел рикIе чIуру фикирар аваз атай,чинерриз ухшар авай, туьтуьнихъ кьван яракьлу  бандитрин, кьиле Руслан Гелаев акъвазнавай бандадин хуруз фена, абур Дагъустандин чилел атанвайдакай хабарна, нетижада а душманар вири барбатI­дайвал авуна.

(КьатI ама)

Нариман Ибрагьимов