Россиядин Игит Радим Халикьован 50 йисаз талукь яз

(Эвел 48-49-нумрайра)

Къагьриманвал

Радим армиядай 1992-йисан зулухъ хтанай. Хуьруьн кьетIенвални ам я хьи, ина гьар са хизандин цIийивал, шадвал, мярекат вири же­мятдинди жезва. Радим чин-гъил чуьхуьз, кIва­линбурухъ галаз хваш-беш ийизни агакьнач, адаз хвашкалди лугьудайбур къвез баш­ла­мишна. Миресар, къуншияр, дустар, къавумар…

Радима райондин милициядиз фин кьетI­на. Милициядин отделенидин начальникди Радим хушдиз кьабулна, адав гвай документар акурла, шадвални къалурна.

— Чаз вун хьтинбур кIанзавайди я, — лагьа­най ада.- Кхьихь арза, пуд вацра вакай стажер жеда, ахпа вун, гьакъикъи работник хьиз,  приказдиз яда.

Пуд вацра Радима ста­жер яз дежурствояр тухвана, райондин центр­ада, чIехи хуьрера секинвал хуьнин мя­р­е­катра, рейдра иштиракна, гайи тапшуру­гъар кьилиз акъудна. Ахпа милициядин отделенидин начальникди вич тухвай гьалдиз Радимаз гьикI лугьудатIа чир хьанач. Вучиз ятIани начальникди ам, гьар жуьре багьнаяр акъудиз, кIва­лахал кьабулнач. Ажугъ акатнай жегьилдик.

РикI авай итимдиз хъел татана амукьдани?­ Радим, документар вахчуна, Белиж посе­лок­да авай военный частуниз фена. Гена анин ко­мандир са гаф гвай, лайихлу, намуслу инсанриз къимет гуз жедай кас тир. Ада са югъни­ яргъал тевгьена, Радим Халикьов контрактник­ яз военный частуниз къуллугъдал кьабулна.­

— Лап хъсан хьана, зи хва,- разивалнай дахдини.- Белижни чи япал алай чка я. КIан хьайивалди, хквез, хъфиз жеда. Мубаракрай, хва, къуллугъ.

Мехъеррилай гуьгъуьниз са гьафте алатайла, Радим кIвалахал Белиждин военный частуниз хъфена. Кирида кIвал кьуна. Са вацралай аниз цIийи свас Сечмегуьлни хутахна. Экуьнахъ къарагъиз, Радим къуллугъдал фидай, нянихъ геж хкведай. Суса вахт кIвале акъудзавай, ада вичиз машгъулатарни жагъурдай, сун гъаларикай гуьлуьтар, жи­летар храдай. КIвал къакъажун, пек-лек чуьхуьн, хуьрекар гьазурун хьтин къайгъуйрини дарихвал квадардай. Радим хкведай, кIвал чимивилив, берекатдив, хуш гьиссерив ацIу­дай. И легьзеяр патал дишегьли вири эхиз гьазур тир. Ял ядай йикъара Кьулан СтIал­дал, Советскийдиз хъфидай, диде-бубайрал кьил чIугвадай, абурун кефияр ачухардай.

Сечмегуьл кIвачел залан жедай вахтни хьана. Радима свас дахрин патав хутахна. Вич гьа юкъуз военный частуниз хъфена. Гьа и нянихъ Сечмегуьл къати тIалри зурзурна. Ханпери диде гьасятда гъавурда акьуна ва ада свас тади гьалда больницадиз агакьарна. Гьа и йифиз Сечмегуьла цуькведиз ухшар руш хана. Кьве гьафтедилай хтайла,  Радимаз сусан къужахда бицIек аваз акуна. Сив ахъа хьана амукьна жегьил буба.

Къуллугъ авур йисни зуралай Радим Ле­нинграддиз кIелиз ракъурна.

— Зун ана жедайди пуд варз я, — лагьанай Радима.- КIелна хкведа.

Сечмегуьла кьвед лагьай руш хана. Младший лейтенантвилин чинда аваз хтай Ра­дим Халикьов Хунзахиз, минометный батареядиз рекье туна. Белиждин частунихъ галаз хушви­лелди чарани хъхьана. Дахдинни бахдин гуьгьуьлар са тIимил серин хьана, патав гвай, жу­ванбур авай Белиждай Хунзахиз, дагълариз­­ ракъурун абуруз хуш хьаначир. Вучдай, воен­ныйриз буйругъ инкардай ихтияр авайди туш.

Идан гъавурда Абдулхаликь авазвай. Кьуд касдикай ибарат военныйрин хизан цIийи чкадиз юзана. Багърийри абур сефилвал кваз рекьени тунай.

Такур чкайриз акъатайла, чара инсанрин арадиз аватайла, гьалар са акьван къулай­бур­ жедач. Кьуд патахъай дарвал, заланвал гьиссда, гуя са гьихьтин ятIани таквазвай къу­ватри­ вун чуькьвезва, агажарзава. Кирида кьун­вай кIвалера амукьзавай, гьинихъ кили­гай­тIани дагълар, рагар аквазвай ва танишар авачир чкада Сечмегуьла вич гьакI гьиссзавай.

ДатIана аватзавай тIилиди къванцяйни тIеквен акъуддайвал, Сечмегуьлни яваш-яваш мишекъат шартIарив вердиш хьана. Зур йисни алатнач, Радимаз мад рехъ акъатна.

Дахдивай, иранбубадивай разивал къачуна, Радим Москвадиз фена. Са вацралай ада вич институтдик акатнавайдан гьакъиндай телеграмма яна. Ам меркездай шаддиз, душмандин къеле къачур хьиз, хтана ва къуллугъ давамарна.

Са тIимил вахтни алатнач, Халикьоваз ну­­батдин чин гана ва ам цIийи къуллугъдал, Беж­тадин заставадин командирдин замести­тел­виле тайинарна. Амма Бежтадиз, мадни винелди, кьакьан дагълариз, ракъурзава ла­гьай­ хабарди Сечмегуьлан кефияр лап чIур­на.

— Адалай гъейри маса чка амачирни? — акъатна дишегьлидай наразивилелди.

— Завай хабар кьазвайди тиртIа, за Кьулан­ СтIал, я Ярагъ-Къазмаяр хкядай, — жаваб­ гана Радима. — Амма вуна вун офицердин паб тирди рикIелай ракъурзава.

Бежтадиз абур йифиз агакьна. Военный машин акъвазна. “Агакьна”, — рахана шофер. Радим эвичIна, папаз, аялризни куьмек гана, шейэрни авудна. Сечмегуьл инихъ-анихъ тамашна, мичIи йиф я ман, йифен къаранлух. Кьуд падни девлеринни аждагьанрин вилаят хьиз аквазвай.Халикьовар патал четин уьмуьр башламиш хьана.

Сад лагьай майдин сувар санал къейдна, Мушакдин постунал фенвай Радим хтун тавуна варз жезвай. ЦIразва рикI дишегьлидин. Патав дерт-гъам ахъайдай са кас кьванни гвач. “Пака комендатурадиз фена Радимахъ галаз телефондай кьванни рахана кIан­да, — фикирна Сечмегуьла. — Погранич­никрин суварни жезва кьван, хквен тийиз хьайитIа, тебрикни авуна кIанда”.

Комендатурада Халикьоврин хизан хушдиз кьабулна. Хваш-беш авуна, герек затI-матI­ авани лугьуз хабарар кьуна. Махсус ра­ция­дай Мушакдиз зенг авуна, Радимахъ галаз рахана. Ада вичивай хквез тежезвайдакай, мадни са шумуд югъ гьана амукьдайдакай, вичин вилни балайрихъ пара хьанвайдакай лагьана. Гьавиляй вичин патав постунал ша лагьана. Командирдивайни вичин хизан постунал рекье тун тIалабна.

Постунал хизан кьве юкъуз амукьна. Пос­тунин патавай гъвечIи вацI авахьзавай. Аскер­ри анай фореларни кьазвай. 28-майдиз Радима хизан чими яд акъатзавай чешмедал тухвана. Ина вижевай дугунни авай. Югъни гуьлуьшанди тир. Къаз акъатнавай дагълари, ягъвари руьгьда кье­тIен гьиссерал чан гъизвай. Кьве-пуд пог­раничникди цIай хъийиз, балугъар чраз, шишкабабар ийиз куьмекна. И югъ Сечмегуьл ва аялар патал пара шадди, руьгьдиз секинвал гъидайди хьана. Ада мад сеферда вич бахтлу­ дишегьли тирди кьатIана. Кьве юкъуз санал хьуни са вацран дарихвилерни квадарна. Амма…

Пуд лагьай йикъан экуьнахъ вири “боевой тревогадин” сириставди ахварай акъудна. Хабар лап чIуруди, гьич гуьзлемиш тавунвайди тир: «Бежтадин застава, цIай кьуна, кузва».

Хабарди гуьгьуьлар тежедай кьван чIур­на­тIани, Радима фад-фад пограничникар, сержантар кIватIна, абуруз герек тапшуругъар гана ва ам хизанни галаз Бежтадиз рекье гьат хъувуна. Яхдиз. Милана Радиман къуьнерал, Изминани Сечмегуьлан къужахда хьана. Кьуд сятдилай ахгакьайла, абуруз акур­ди застава ваъ, кана чIух хьанвай, гьеле­ни гумар акъатзамай чил я. Чеб яшамиш жезвай кIвал алай чкадал фена. Виле акьадай са затIни аквазмач, вири канва. Парталар, мебель, документар… Пограничникрин папар шехьзавай, бежтавиярни, кIватI хьана, тамашзавай. Садбуру гьайифар чIугвазвай. Заставадин командирни, офицерарни нек алахьай къарияр хьиз амукьнавай. Хунзахайни чIехи офицерар атанвай. Атаналди вучда кьван, застава амачир.

Сечмегуьлан рикI мадни тIар хьана ва и чкаяр адаз мадни къана.

Алачухрик яшамиш жезвай ада Радимавай са тIалабун ийизвай: “Бес я, чан Радим, еке къазаяр чи кьилел къведалди, инай хъфин”. Гьайиф хьи, Россиядин армиядин погранкъул­лугъдин офицердихъ я ахьтин ихтиярни авачир, я вичин мурадар юкьвалай кьатIдай хиялни. Кьил зигьиндив, беден къуватрив, рикI уьтквемвилив ацIанвай гадади, Москвада кIелунар давамарзавай старший лейтенантди еке гъетерикай, Ватан патал намуслувилелди къуллугъ авуникай фикирзавай. Застава, кIвалер, шейэр кайи йикъалай, на лугьуди, Сечмегуьлан рикIин са гъал атIана. Адаз гила вири: рагъни, къацу, махпур акьалжнавай хьтин дагъларни, тамарни, заставадал уьмуьр кечирмишзавай инсанарни маса вилерай аквазвай.

Нубатдин сеферда Радим кIвализ хтайла, Сечмегуьлаз акуна, гъуьлуьк руьгьдин деринра кьуна хуьз тежедай шадвал ква. Дишегьлидин рикIяй хиял фена: “Белки, чун инай хъфизватIа? Радим гьахьтин хабар гваз хтанватIа?”

— Зун пакадин йикъалай “Макок” заставадин начальник я, — лагьайла, Сечмегуьлан гуьгьуьл хана. Дишегьли суст хьана ва явашдиз гъуьлуьн кIвачерив ацукьна. Вилерай ири   накъвар авахьна.

— Я руш, вахъ вуч хьана эхир? — Радим адаз тамашиз амукьна.

Диде шехьиз акур аяларни шехьна. — Я руш, я чан ширин, на вучзава эхир? На зи рикI акъудмир тIун.

— За фикирнай, на чун инай хъфидай хабар гъанва,- секиндиз рахана паб.

— Секин хьухь, зи шараг. Ваз чизва эхир, абур акI, ваз кIандайвал жезвай крар туш. Кьве йисалай чун Каспийскдиз хъфида. Заз лап чIехи командирди хиве кьунва. Кьве йисалай. Ругуд йис ина акъудна, кьве йис вуч я кьван? Акваз-такваз акъатда. Ахпа чун Каспийскда яшамиш жеда.

Ша, чна са тIимил веревирдер ийин. Радим­ Халикьов 1992-йисан зулуз старший сержант яз Россиядин армиядай хтана. 1994-йисан февралдиз ада икьрардин бинедаллаз Белиждин пограничникрин центрада къуллугъиз­ гатIунна. 1996-йисуз адаз Дербентдин пограничный отряддиз теклифзава. Юкьван махсус технический образование авай ва ар­мия­дани танкунин экипаждиз, отде­ленидиз регьбервал ганвай Халикьов Санкт-Петербургдин офицерар гьазурдай артиллериядин академиядиз ракъурзава. КIелунар куьтягьай младший­ лейтенант Хунзах районда авай погранотряддиз рекье твазва. Са йисалай (1997-йисуз) лей­тенант Радим Халикьов «Бежта» пог­ран­зас­тавадин начальникдин заместителвиле тайи­нарзава. Москвадин военный институт акьалтIарай (къуллугъни ийиз) Абдулхали­кьан­ хцин къуьнерал 1999-йисуз старший лейтенантвилин пагонри нур гузва. 2002-йисан ноя­брдиз капитан Халикьов «Макок» пог­ран­заставадин начальниквиле тайинарзава. 2003-йисан зулухъ адаз майорвилин чин гун па­тал до­кументар гьазурзава ва абурал генерал-лей­тенант Стрельцова къул чIугвазва. Ам Москвадин военный академиядик экечIиз гьазур хьанвай. Ватан патал намуслувилелди къуллугъдай, еке дережайрин иеси жедай къастар авай…

Амма кьисметдив маса, къаранлух хабар гвай. Садани гуьзлемиш тавунвай, садан­ рикIелни татай. Мусибатдин хабар. Халикьоврин рикIер чIухай хабар. Уьмуьрдин дад, тIям квадарай хабар.

2003-йисан 15-декабрь. ЦIумададин РОВД-дин Бежта поселокдин милициядин от­деленидай РД-дин МВД-дин дежурныйди малумат кьабулна: “Экуьнин сятдин пудаз ядай вири жуьредин яракьралди таъмин тир 50-дав агакьна боевикар ЦIунтIи райондин Шаури хуьруьз гьахьна. Чкадин инсанрикай кьуд итимни залуквиле кьуна, абур Россиядинни Грузиядин сергьятдилай элячIдай ният аваз, ЦIунтIи райондин Махаматли хуьр галайвал фена.

Макок хуьруьн патав гвай заставадин пограничникриз чпикай “хабар”гана бандитри рехъ давамарна. Йиф тиртIани, дагълар, рекьер живеди, муркIади кьунвайтIани, 9 кас пограничникар боевикрин гуьгъуьниз фена. Абуру пограничникар атун гуьзлемишзавай ва хурук акатнамазди заставадин начальник, ирид пограничник ва шофер яна кьена”.

29-январь. 2004-йис”»Ярагъ-Къазмаяр” погранпунктуна аскерар яшамиш жедай цIийи комплекс ачухуниз талукь мярекат кьиле фе­на. Анал РФ-дин ФСБ-дин директор Н.Патрушева Радиман юлдаш Сечмегуьлав Игитвилин гъед вахкана.

Гьа ихьтин къайгъударвал себеб яз Халикьова Сечмегуьл Махачкъала шегьердин юкьни-юкьвал кьуд квартирадин кIвале яшамиш жезва. Ада Каспийскда пограничникрин къуллугъдин управленида кIвалахазва. Рушар Милянади Дагъустандин ва Изминади технический университетар куьтягьна. Чпин хизанар галаз абур Красногорск ва Тверь шегьерра яшамиш жезва. Хва Рустама дахдин баркаллу кар давамарун кьетIна, ада Санкт-Петербургдин кадетрин корпусда кIелзава. Куьрелди, Игитдин хизанди къулайвал, къайгъударвал гьиссзава. Гьавиляй Сечмегуьл Буньямудиновна виридалай разини я.

Халкьдин ислягьвал патал чан гайи хва халкьдини, уьлкведини, байгърийрини рикIел хуьзва. Радима сифте къуллугъиз эгечIай Бе­лиждин пограничный частуна адан ва муькуь муьжуьд игитдин тIварарни кхьенвай обелиск хкажнава. Гьа ихьтин жуьредин обелиск «Макок» заставадални эцигнава. Душманрихъ галаз ягъунар хьайи чкада Радиман стхайри мемориальный доска ачухна. Кьулан СтIал­рин юкьван школадиз ва хуьруьн куьчедиз Халикьован тIвар ганва. Эхь, игитар, кьегьал рухваяр са чIавузни чи рикIелай фидач.

Нариман  Ибрагьимов