“Лезги чIал:  алай аямдин шартIара хуьн ва виликди тухун”. Гьа ихьтин лишандик кваз мукьвара Каспийск шегьерда авай Республикадин образованидин центрада (РЦО)  лезги чIалан муаллимар патал семинар кьиле фена. Мярекат Дагъустандин А.А.Тахо-Го­­дидин тIварунихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтди тешкилнавайди тир.

Семинарда РЦО-дин директор  Анжела  Байрамбеговади,  Дагъустандин педагогикадин НИИ-дин илимдин чIехи къуллугъчи, мектебра кIелзавай аялар патал лезги чIалан ктабрин автор  Жаклина  Мейлановади,  РД-дин писателрин Союздин лезги секциядин руководитель  Владик  Батманова, МЛНКА-дин председатель ва “Суна чан” ансамблдин руководитель  Пакизат  Рагьимхановади, Сулейман-Стальский, Мегьарамдхуьруьн районрин ва Дербент, Махачкъала, Каспийск шегьеррин школайрин  лезги чIалан муаллимри иштиракна. 

ЮНЕСКО-дин къарардалди гьар йисан 21-февралдиз къейдзавай дуьньядин халкьарин милли чIаларин Йикъан вилик теш­кил­навай и мярекат са шумуд паюникай ибарат тир.

Кьилди къачуртIа, семинардин сад лагьай пай 1-4-классра кIелзавай аялар патал­ декабрдин вацра  “Просвещение” издательствода чапдиз акъатнавай лезги чIалан ктабрихъ галаз танишаруниз, и ктабрикай менфят къачуна, сифтегьан школадин аялриз чир­вилер гунин кIвалах гьикI тешкил­датIа, гьадаз талукьарнавайди тир.

Эвел хайи чIал хуьнин карда дестекар тир муаллимар дидед чIалан важиблувиликай, алай аямдин шартIара ада кьазвай чкадикай ва и жигьетдай арадал атанвай гьалдикай рахана.

“Лезги чилин абурни я, наз я вун, мярекат я, берекат я, лезги чIал!” — хайи чIалаз та­­лукьарнавай шиирдин цIарарилай башламишна мярекат РД-дин лайихлу муаллим, Сулейман-Стальский райондин  Герейханован хуьруьн 1-нумрадин школада лезги чIа­ланни литературадин тарсар гузвай Шамсу­дин Магьамдарова. — Шумудни са композиторди, манидарди, шаирди ви тариф авуна, ви девлет къалурна, зерифвал, гуьрчегвал гегьеншариз алахъна. Вун дуьньяда авай вири девлетрив гекъигна, ирид цавариз хкажна. Амма, къенин йикъан гьакъи­къат ахь­тин­ди я хьи, милли чIалар квахьдай­ чкадал къвезва. Гьа са вахтунда эхиримжи йисара чи уьлкведа гъвечIи миллетрин чIа­лар, меденият, эдебият  виликди тухун, дибдай чирун ва дережа хкажун важиблу месэлайрикай сад яз кьуна, фикир гуз алахъзава. Фев­­р­ал­диз чна дуьньядин халкьарин милли чIаларин Югъ къейдзава. И сувар къейд аву­нин кьилин макьсад халкьарин зурба хазина — чIал хуьн я. Зун инанмиш я, вижданлу гьар са касдиз вичин чIалан, медениятдин, тарихдин къадир жеда, ада вичин халкьдин къайгъу чIугвада. Вучиз ла­гьай­­тIа, лезги чил, чIал, адет, намус — и кьуд шейини чи миллет арадал гъизва ва  хуьзва”.

“Дидед чIал хуьн патал, жуван аялрилай башламишна, виридав хайи чIалалди рахана кIанда. Вучиз лагьайтIа, яваш-яваш чна  гьатта яшайишда  ишлемишзавай адетдин шейэрин тIварар, гафарни кваз квадарзава, абур урус чIаланбуралди эвеззава. Эгер хизанда и кардиз фикир тагуз хьайи­тIа, чавай хъсан нетижайрив агакьариз жедач”, — вичин фикир лагьана Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин школадин муаллим Анфиса Алибутаевади.

Сулейман-Стальский райондин Курхуьруьн 1-нумрадин  школадин лезги чIаланни литературадин муаллим Гуьзел Межидовади гьар са кардал кьил гъун патал зегьмет чIу­гуна, алахъна кIанзавайдакай лагьана: “ЧIал чал  чи бубайрилай аманат хьиз атанва, ам чи гъиле вуганвай яракь я. Гьа яракьдалди чи бубайри хайи чIални, Ватанни, чил­ни хвена. Гила гьа яракь чи гъиле ава.  Гьа­йиф хьи, ам къе муьрхъуь кьунва. ЧIал — им раб туш, квахьиз, яд туш, авахьна физ. Чаз чи бубайрин адетар кIан хьун, абурун ве­сияр, гуьрчег, ширин чIалар кIан хьун, абур чна вилив хуьн, аялрал агакьарун — гьа­ им чIал хуьн лагьай гаф я. Бес регьят хьа­найни зи хуьруьнви, Курхуьрелай тир Куьре Меликаз? Бес ада вичин хци гафунал­ди Ватан хвеначирни? “Эй, юлдашар, душман винел атанва. Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI! Им нубатдин завал винел атана, къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!” ла­гьайла, адан хци гафуни бес халкь сад авуначирни? Тимурленга вилер акъудна­тIани, Куьре Мелик адаз муьтIуьгъ хьанач эхир, ада гьатта душмандихъ галаз женг чIу­­гун ве­си авуна. Бес регьят хьанайни Кьуьчхуьр Саидаз? Мурсал ханди  къастар авунайтIа­ни, адаз кичIе хьаначир. Вучиз лагьайтIа, ам халис лезги тир. Чунни къе чи чIалан са­гьибар я, чIал кIанибур, чIалаз къимет гуз­вай ксар я. Чазни регьятзавайди туш. Чна къе аялрихъ галаз кIвалахдалди вилик диде-бубайрихъ галаз кIвалахзавайди я. Гьи къайдада, гьинал гьалтна хьайитIани, жуван­ ширин дидед чIалал са келима, мани, бубайрин са мисал лагьайтIани, — гьи къайдада хьайитIани, чна абур машгъуларзава, чIа­лал гъизва, чIал хуьнал гъизва”.

Ада Сулейман-Стальский районда хайи чIал хуьн патал кьиле тухузвай кIвалах­ди­кай, и рекье гузвай куьмекдикай суьгьбетна­.

РД-дин лайихлу, Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъ-Къазмайрин юкьван школадин муаллим Магьият Жаруллаевади  кIватI хьанвайбуруз вичи диктантрин кIва­тIал гьазурнавайдакай ва 1-2 гьафтедилай ам муаллимрив агакьдайдакай  хабар гана. Къейд ийин, и карди иллаки  шегьеррин муаллимар шадарна, вучиз лагьайтIа, лезги чIалаз талукь ктабар, методикадин пособияр, куьмекдин материалар  лап кьитдиз гьалтзава. Гьаниз килигна, аялриз чIал чириз куьмек гудай гьар са шей абуру еке разивилелди кьабулзава.

Ж.Мейлановадин регьбервилик кваз 1-4-классар патал акъуднавай цIийи ктабарни лезги чIалан муаллимри, гьелбетда, багьа­ савкьатар хьиз гуьзлемишзава. РЦО-дин аялрив цIийи ктабар агакьнава. Республикадин амай мектебрин аялар абуралди мукьвал тир вахтунда тамамдаказ таъминарда.

Ж.Мейлановади хабар гайивал,  ктабар гьазурунин кIвалах тахминан ругуд вацра кьиле фена. “КIвалахда четинвал  цIийи авторар жагъурунихъ галаз алакъалу тир. Сейфуллагь Шагьмарданован ва Зарема Исмаиловадин куьмекдалди за и кIвалах кьиле тухвана. Ишлемишнавай материалдин тахминан 40 процент виликан ктабрай къачунва, амайди дегишарнава, ФГОС-дихъ галаз кьадайвал туькIуьрнава. Мисалар, мискIа­лар, тербиядин месэлаяр кваз кьунва. Акъатнавай ктабар чирвилер гудай пособияр я.  Рабочий дафтарарни акъудда, абур саки гьазур я. Литературадин ктабрикай лагьай­тIа, гьелбетда, чи ктабра лезги классикадик акатзавай писателрин, шаиррин яратмишунар амазма, амма бязи цIийи шейэрни гьатнава. Месела, “Чи баркаллу рухваяр” паюна­  алай аямдин игитрикай, гьа жергедай яз Абас Исрафиловакай, Зейнудин Батмановакай  суьгьбетнава, — лугьузва ада. — Гъа­латI­ри­кай,­ туькIуьр хъувунрикай лагьайтIа, къейд ийин, за муаллимрилай теклифар, баянар гуьзлемишзава. Чна абур вири кваз кьада”.

Къейд ийин, амай маса ктабар хьиз, лез­­ги чIалан ктабар  идалай вилик асул гьисабдай школайрин библиотекайрай ваъ, ба­заррай маса къачуниз мажбур жезвай. Гила и кардал эхир эцигнава — гьар са ктаб махсус­ голограммадин куьмекдалди кIвачихъ гал­кIур­нава. Адан куьмекдалди и ва я маса  ктаб гьи школадин ва нин кIвачихъ галайди ятIа чириз, талукь яз, жавабдарвилиз чIугваз жезва.

Мярекатдал чIалан месэлайрикай чпин фикирар Анжела Байрамбеговади, Владик Батманова, Пакизат Рагьимхановади, Герейханован хуьруьн 2-нумрадин школадин муаллим Раиса Алиметовади, Махачкъаладин 11-нумрадин школадин муаллим Индира Амахановади лагьана.

Владик Батманова бажарагълу шаир Алирза Саидован таржумадин чIалаз талукь шиир кIелна. Махачкъаладин 59-нумрадин школадин 7-классда кIелзавай Мадина Шихкеримовади лагьайтIа, адан  дидедиз талукь шиир еке гьевесдивди кIелуналди кIватI хьан­вайбур гьейранарна.

“Суна чан” ансамблди, семинардин иштиракчиярни желбна, милли адетриз талукь сегьне къалурна, халкьдин манияр тамамарна, кьуьлер авуна.

Эхирдай Сулейман-Стальский райондин Эминхуьруьн юкьван школадин муаллим Д.Жигеровади ва Махачкъаладин 28-нумрадин школадин муаллим С.Бутаевади  гьар жуьре темайрай мастер-классар кьиле тухвана.

Жасмина Саидова