Къад йис кьван идалай вилик хьайи агьвалат рикIел хквезва. Рагьметлу дуст Шагьабудин Шабатовахъ галаз чун Кьурагьиз физвай. Хуьрерикай ихтилат кватна ва ада хабар кьуна:

— Вун эхиримжи вахтара Кумухиз фе­нани?

— Ваъ, валлагь,- жаваб гана за.

— Фена кIанда, дуст, килигна кIанда ана кьиле физвай кьван дегишвилериз. Масабуруни чешне къачудайвал, адакай кхьинни авуна кIанда. Ви рикIел аламани, Советрин девирда тарифлу, чешне къачуз жедай коллективриз, карханайриз, хуьрериз респуб­ликайрай, регионрай зегьметчияр тухудай, анра илимдинни тежрибадин конференцияр, совещанияр,  кIвалахра агалкьунар къазанмишдай тежриба гегьеншардай серенжемар тешкилдай. Гила и адет квадарнава. Дуьз туш. Залай аслу кар тиртIа, за Кьурагь райондин Кумухрин хуьруьз Дагъус­тандин вири районрин, хуьрерин администрацийрин кьилериз теклифдай ва тежриба чирунин  конференция тухудай. Ана хуьр аваданламишунин, агьалийрин яшайишдин­ кар алай месэлаяр гьялунин рекьяй еке тежриба кIватIнава.

Дустуни авур ихтилатдилай гуьгъуьниз са акьван вахт алатнач, зун Кумухрин хуьруьз фена. А чIавуз администрациядин кьиле Улубегов Русланавай. Заз чизвай кас, зи рагьметлу дахдин дуст, фронтовик Неж­ведин муаллимдин хва. Гьелбетда, Руслана зун хушдиз кьабулна. Чи арада хуьруькай, жемятдикай, инсанрикай итижлу суьгьбет кьиле фена.

Дугъриданни, шаир, журналист Шагьабудин Шабатова лагьайвал, хуьре къейд ийи­дай хейлин крар авай. Абурухъ галаз зун танишарни авунай.

Дагъда авай Кумухрин куьгьне хуьруьзни зун фейиди тир. Чна анай эмедин гададиз свас гъанай. Аранда, тамарин юкьва­, ракьун рекьин патав бине кутадалди хуьр Штулрин къаншарда пелел, къуза пата авай. Бязи делилралди, ам кьуд-вад виш йис идалай вилик арадал атана. Вични кьве дагъдин арада, Кьурагь вацIун къерехда. А чIавуз адал Хъукъвазар тIвар алай. Надир шагьдин кьушунар чи чилерал атайла, лезги халкьдихъ галаз санал хъукъвазвийрини чапхунчийриз аксивална. Гьайиф хьи, къуватар барабарбур тушир. Шагьдин инсафсузвал себеб яз, гзаф телефвилер арадал атана. Амукьай хъукъвазвияр дагъдин рагъакIидай патахъ катна, ЧIулав дереда чуьнуьх хьана. Абурук маса хуьрерин агьалиярни акахь хъувуна. Женгер акьалтIайла, иранвияр хъфейла, инсанри къулай хьтин чкадал цIийи хуьр кутуна, адал Кумух тIвар акьалтна.

Агьалияр магьсулдарвилел, малдарвилел, хипехъанвилел, куьнуьчивилел, гъуьрч авунал машгъул жезвай. Хуьре мискIин, мед­реса кардик квай. Ана Кьади Аквердиди тарсар гузвай. Хуьре авай регъуькай къуншийрини (Тителар, КIимихуьр, Хуьрехуьр) менфят къачузвай.

1928-1929-йисара Кумуха школадин дарамат эцигна. И карда жемятдиз большевик, партиядин къуллугъчи Молла Куьринскийди екез куьмекна. Школада Кьуьчхуьр­рин, Цилингрин, КIимихуьруьн, Тителрин аялрини кIелзавай.

1939-йисуз хуьре К. Марксан тIварунихъ галай колхоз тешкилна. Адаз регьбервал гайи сифте седри Эскерали Гьазаралиев тир. Ада майишат мягькемарун, зегьметчийрин гьал хъсанарун патал рикIивай зегьмет чIугуна. Гьасилзавай суьрсетдикай техил, як, чIем, хамар государстводизни маса гузвай. Колхоз са жуьредин техникадалдини таъмин тир.

Гитлеран кьушунри Советрин Союздал вегьейла, вири кIвалахарни кьулухъ яна. Гзаф лежберар фронтдиз фена. Фермайра, чуьлда, никIера зегьмет чIугун яшлубурун, дишегьлийрин ва аялрин хиве гьатна. ЯтIани абуру государстводин планар ацIурна, фронт патал зегьмет чIугуна.

Пудкъад кIвал авай хуьряй, Ватан хуьз, 76 итим фена. Абурукай 32 кас фашистрихъ галаз кьиле фейи женгера телеф хьана. Гитлеран Германиядал гъалиб хьуник стхаяр тир Гьажибеговри, Агъаметоври, Гьажиеври, Къарахановри, Улубеговри чпин пай кутуна. Хуьре амай зегьметчийри фронтдиз 107 тонн чIем, 3 тонн хипен ниси, 105 тонн як, 10 тонн сар, 120 агъзур манат рекье туна.

Фронтда Мамедов Жавадан агалкьунар кьетIенбур хьана. СССР-дин ВМФ-дин сад лагьай дережадин капитандин кьегьалвилер «Яру Гъед», Зегьметдин Яру Пайдах, Ватандин дяведин I дережадин орденралди ва хейлин медалралди къейдна.

ГъвечIи хуьр ятIани, инай машгьур инсанарни тIимил акъатнач. Революционер, республикадин дережадин партийный деятель Молла Куьринский, Москвада чIехи къуллугъар кьиле тухвай Серминаз, дяведин иштиракчияр ва сифтегьан алимар тир Жамалдин Къарабегов, Эфенди Аквердиев, военный хирург, полковник Расул Расулов, хирургар стхани вах Рзахан ва Десте Рзахановар, Кьурагь райисполкомдин председатель хьайи Салигь Гераев, акьалтзавай несилдиз чирвилер ва тербия гайи стхаяр Буба, Пулат, Нежведин, Зейнидин Улубеговар, тIвар-ван авай нефтяник, орденрин сагьиб Асадов Атлухан, Бакуда чIехи заводдин кьиле акъвазай Аллагьверди Аллагьвердиев, подполковник, чекист Балабег Бабаев… Кумухрин хуьряй машгьур ашпазарни, ашукьарни, музыкантарни, саларбанарни акъатна.

Яшайишдин гьалар ахьтинбур хьана хьи, 1960-йисарин эхирра кумухвияр чпин колхоздин аранда авай чилерал куьч хьана. Ина майишатдин, яшайишдин, образованидин, культурадин, медицинадин месэлаяр къайдадик кутуник  Улубегов Нежведин муаллимди еке пай кутуна. Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчиди, къати женгера пуд сеферда хирер хьайи касди ВЛКСМ-дин Кьурагь райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахна. Жегьилар зегьметдал желб авунин карда чалишмишвилерай адан тIвар­цIихъ кьве сеферда И.В.Сталинан къул алай телеграммаяр хтана. Хуьр Гуьлгери ва­цIун къерехда авай къишлахдин чилерал куьч хьайила, фронтовикди, школадин директорвални ийиз, хуьруьн колхоздин сифте­гьан парторганизациядин секретардин, райсоветдин депутатдин везифаярни тамамарна. ЦIийи чкадал  хуьруьнвийрин яшайишдин шартIар къулайбур авун патал вичелай алакьдай вири крар авуна. 160 аялди кIелдай школадин дарамат эцигна, мектеб муьжуьд йисандаз элкъуьрна. Колхозди гьасилзавай суьрсетдин кьадар артухарунин, хуьр аваданламишунин месэлаяр гьялун патал Нежведин муаллим, халис коммунист хьиз, гьамиша сифте жергейра­ хьана. Рагьметдиз фидалди, ада кIвале парчадал янавай Сталинан буйдин портрет хвена. Гила ам хва Руслана администрация­дин дараматда цлакай куьрсарнава.

Лугьун лазим я хьи, Руслан бубадин тарсариз, крариз вафалу хва я. Администрациядин кьиле акъвазай 1995-йисалай ада хуьре яшайишдин къулай шартIар тешкилуниз еке фикир гана. Сифтени-сифте ада админис­т­рациядин дарамат гъиле кьуна. Авайвал ла­гьайтIа, дарамат тевледилайни фенвай. Са шумуд вацралай ам михьиз дегиш хьана.

Администрациядин дарамат ва адак ккIанвай клуб, медпункт, библиотека тарарин, цуькверин юкьва ава. Къенепатар, къецел патарни иердиз безетмишнава. Лугьудайвал, килигдай вилер кIанда.

Администрациядин дараматдихъ галаз сад хьиз клуб, медпункт, почта ремонт­ авуна, анра пардин чимивал туна. Ахпа хуьруьз къвезвай рехъ, чиргъ вегьена, туькIуьрна. ТахьайтIа, цIалцIам чеб квай рекьяй са шумудра автомашинар къанавдиз аватайди­ я. Виридаз, иллаки жаванриз, хуш хьайи цIийивал 1998-йисуз школа юкьвандаз элкъуь­рун хьана. И чIавалди жегьил кумухвияр, кIелунар давамариз, ЛукIарин, Белиждин, Хъартасрин школайриз физвай. И кар себеб яз, гзафбуру, иллаки рушари, юкьван школа куьтягьзавачир. Абурузни  кIелдай, уьлкведин вузра чпиз кеспияр къачудай мумкинвал хьана.

Кумухвийри къуншидал алай хуьрерин агьалийрилай вилик тIебии газдикайни менфят къачуз гатIунна. Жемятдиз чизва: Улубегова и важиблу кIвалах тешкилначиртIа, гъиле кьуначиртIа, хуьруьнвийрин кIвалера вили ялавар яргъалди куькIуьндачир.

Хуьре юкьван школа, музыкадин, спортдин школаяр, аялрин бахча, культурадин центр, медпункт, алакъадин отделение ава. Вири газдалди таъмин я, анра пардин чимивални ава. Куьчейра къир цанва. Кумухвийри чпин спортдин дворецдал дамахзава. Райондин администрациядай 2001-йисуз 50 агъзур манат чара авурла, Руслан Улубегов ам дворец эцигуниз харж авунин фикирдал атана. Яргъал тевгьена, школадин патав гележегдин дворецдин хандакIар яна, абур бетондив ацIурна, са жерге цларни хкажна. Хуьруьз райондин администрациядин кьил Сефербег Гьамидов атайла, ам тажуб хьанай. Спортдин дворец эцигун патал са шумуд 50 агъзурар герек къвезвай эхир. Ахьтин пулар чкадин администрациядихъ авачир, амма къаст авай. Гьамидова куьмек гун хиве кьуна ва такьатар жагъурна. Ингье къе ам кардик ква, хуьруьн аялри са шумуд секцияда вердишвилер къачузва, акъажунра викIегьдиз иштиракзава, хуьруьн, райондин тIварни виниз акъудзава.

Хуьр чIехи жезва. Мумкинвал жагъурна, цIийи магьлейриз экверин, газдин линияр тухвана. Администрациядик, жемятдик датIана къурху кутазвай са месэла авай: Гуьлгери вацI. Дагълара марфар къвайила, Гуьлгери вацIун гьайбат са шумуд сеферда гзаф жедай. Кьер ацIана къвезвай вацIу  чилер тухузвай. Виликдай са шумуд касдин кIвалеризни зиянар гайиди я. ВацIун къерехар мягькемариз, чилер вацIукай хуьз са шумудра алахъна. Амма, пулар бес тежез, и кар акъвазаруниз мажбур жезвай. Эхирни райондин администрация, РД-дин Халкьдин Собранидин депутатар ва маса ксарни желбна, вацIун къерехар мягькемардай серенжемрив гатIунна. Москвадай «Россия» телеканалдин журналистарни галаз пешекарар атана. Абуру кIвалахар физвай гьалдикай, жемятдик къалабулух кутазвай месэладикай фильм гьазурна, и мукьвара къалурна.

Руслан Улубегова 2020-йисалди жа­ваб­дар къуллугъдин везифаяр тамамарна, агьа­лийриз яшамиш жедай, кIвалахдай, кIел­­­дай, карчивилел, спортдал машгъул жедай шартIар яратмишна. Жемят патал ада мадни зегьмет чIугвадай, мадни хейлин­ крар ийидай, амма начагъвили, лугьудайвал­, вири планар чIурна. ЯтIани Руслан Нежвединовича, хуьруьз талукь гьар са мес­эла гьялдайла, кьил къакъудзавач. Къуй адахъ сагъламвал, хуьр мадни авадан хьурай!

Нариман Ибрагьимов