Вишни кьуд йис идалай вилик,  августдин чими йикъара, чапхунчивилин, халкьар лукIвиле тунин, вилаятар пайи-паяр авунин мурадар рикIе авай империйри Дуьньядин Сад лагьай дяведик цIай кутуна. Адал къанни цIудалай виниз уьлквейрин — Австро-Венгриядин, Германиядин, Великобританиядин, Румыниядин, Россиядин, Франция­дин, Сербиядин, Италиядин, США-дин, Португалиядин, Япониядин, Бельгиядин, Грециядин… — кьушунри мадни цIамар, кIарасар хъивегьна. Тарихчийри тестикьарзавайвал, виликан девирра хьайибурув гекъи­гайла, и дяве гзаф телефвилер, къурбандар арадал гъайиди, дяведин вири иштиракчийриз зурба зиянар гайиди хьаналда. Идан гьа­къин­дай делилри, рекъемрини шагьидвалзава.

Гьа икI, Дуьньядин Сад ла­гьай дяведа Урусатдин кьушунрикай 775369 кас телеф, 3223508 ас­кердал хирер хьана, 2 043548 иш­тиракчи есирда гьатна. Амай уьлквейрин рекъемар талукь тирвал ихьтинбур я: Франция — 1293464, 2806000, 506000; Германия — 2036897, 4216058, 993109; Австро-Венгрия — 1496200, 2600000, 2220000; Великобритания — 702410, 1662625, 170389; США — 116708, 204002, 4500…

Санлай къачурла, Дуьньядин Сад лагьай дяведа 10066671 кас телеф хьана, 18347425 иштиракчидал хирер хьана ва 8569849 аскер есирда гьатна. Гел галачиз квахьайбурун кьадарни цIуд миллиондилай алатна. Къурбандриз элкъвей ислягь инсанрин кьадарни са шумуд миллиондив агакьна. Дяведин иштиракчияр тир уьлквейрин эконо­микадиз, яшайишдиз ва маса хиле­риз гайи зиянарни екебур хьана. Ви­ридалайни башкъа месэла, дяведи­ дуьньядин чарх элкъуьрна, Урусатда Октябрдин инкъилаб арадал гъана, пачагьлугъ тахьай мисална ва вири дуьньяда садани гуьзлемиш тавур хьтин цIийивилер туна, цIийи государствояр арадал гъана.

Дуьньядин Сад лагьай дяведикай хийир хкудиз кIанзавай Австро-Венгриядин, Германиядин планар тамамвилелди кьилиз акъатначир. И кардиз Россия, Франция, Великобритания сад хьуни, чапхунчийриз акси Антантдин Союз тешкилуни кьецI гана. Урусатдин кьушунрини чка-чкада немсериз, австро-венгрвийриз ва абурун амадагриз виле акьадай хьтин ягъунар кьуна. И дяведа “Брусилован гьужум” тIвар акьалтай женгни кьиле фена.

Антантадин стратегиядин пландалди, 1916-йисан гатфариз Кьиблединни РагъакIидай патан фронтда сенгерар кьунвай Брусилова душмандин фикир чпел (маса патахъ) желб авун патал Галицияда гьужумдик кьил кутун лазим тир. Ахпа генерал Алексей Эверт кьиле авай кьушунри РагъэкъечIдай патан Пруссиядал кьилин гьужум авун пландик кутунвай.

Брусилован кьушунра 512 агъзур аскер ва душмандин кьушунрани 441 агъзур кас авай. Душмандин кьил акадарун патал Брусилова кьуд терефдихъай — Луцкдални Ковелдал, Броддални Галичдал, Черновцыдал ва Коломнадал гьужум авун теклифзавай. Амма урусрин командованидин бязи генералри, гьа гьисабдай яз РагъакIидай патан фронтдин командующий Алексей Эвертани, и теклифдихъ хъсан нетижаяр жедайди туш лугьуз, ам инкарзавай. Гьатта Могилевдин Ставкадай генштабдин начальник, генерал Алексеева Брусиловаз хабар агакьарна, гуя пачагь II Николая гьужум авун яргъал вегьин ва мад сеферда юкIвар-чипIер ягъун теклифзава. Амма Брусилов викIегь генерал тир. Ада малумарна: “Эгер зи план инкарзаватIа, зун отставкадиз экъечIзава. Заз па­чагь­­дихъ галаз рахадай мумкинвал це”. Алексеева жаваб гана хьи, «император ксанва ва ада вич инжиклу тавун» тIалабнава. Брусилова вири жавабдарвал вичин хивез къачуна ва артиллерия кардик кутадай буйругъ гана.

Австриядин кьушунри 15 километрдин гьяркьуьвилиз пуд къатунин сенгерар туькIуьрнавай (окопар, ракьунни бетондин дотар, чилик минаяр кутунвай, цацар алай симерин жагъунрив кIевирнавай чкаяр) ва абур урусривай чпел тIем гъиз тежедайдахъ инанмиш тир. Амма урусрин артиллериядин гьужум абур патал гьич гуьзлемиш тавурди хьана ва абуруз катдай чка гьат хъувунач. Гьа вакъиадин иштиракчиди гуьгъуьнлай рикIел хкана: “Вири чил зурзазвай. Трехдюймовикрин гуьллеяр уьфтуьнин ван галаз япаривай физвай ва къваларив хъиткьинзавай. Ида мусибатдин симфония арадал гъизвай. Аскерар кьил туькIвей патахъ катзавай…”

Урусатдин артиллеристри геждалди душмандал гуьллейрин хар къурна. Агъзурралди тупарин гуьл­лейри душман  акъвазнавай сенгерар жегьеннемдиз элкъуьрна. Тарихчи Николай Яковлева кхьизвайвал, Кьиблединни РагъакIидай патан вири фронт тирвал урусрин кьушунри чапхунчийриз экуь, гуьлуьшан йикъакай тIурфандин, мусибатдин йиф авуна…”

1916-йисан 24-майдин нисинихъ Брусилован кьушунрин гъиле есирар яз 40 агъзур австрийви, 27-майдиз мадни 73 агъзур, гьа гьи­саб­дай яз 1210 офицер гьатна. Идахъ галаз сад хьиз, 147 туп ва ми­­номет, 179 пулеметни кьуна.

Иллаки генерал Каледина регьбервал гузвай 8-армияди австривийриз рикIелай тефидай ягъунар кьуна. 7-июндиз адан кьушунри, 80 километрдиз виликди фена, душмандив гвай Луцк шегьер кьуна. 16-июндиз душманди акси гьужум тешкилнатIани, адахъ са нетижани хьанач. 18-июндиз генерал Лечиц кьиле авай 9-армияди Черновцы, 30-июндизни Коломныя шегьерар азадна.

Ихьтин агалкьунар къазанмишай Брусилован гьужум мадни нетижалуди авун патал РагъакIидай патан фронтдин кьушунар гьерекатдик кутадай чкадал Алексей Эверта, кьушунар бегьемвилелди гьазур хьанвач лагьана багьна акъуд­на, гьужум башламишнач. Брусилован фикир Карпатарни кьуна Австро-Венгрия дяведин гьерекатрикай хкудун тир. Гьайиф хьи, пачагьдин ва кьилин командованидин саймазвал себеб яз и кар, душмандал чIехи гъалибвал къазанмишдай гьужум, тамамвилелди кьилиз акъатнач. ЯтIани, Брусилован женгина Австро-Венгриядинни Германиядин  телеф хьайибурун, хирер хьайибурун ва есирда гьатайбурун кьадар 700 агъзурдалай виниз алатна.

Нариман Ибрагьимов