Хасбулат Аскар-Сарыджадин — 120 йис
Къадим Ахцегьар бажарагълу сихилралдини баркаллу ксаралди машгьурни я, тафаватлуни. Машгьур Саруйрин сихилдикай Хасбулат Аскар-Сарыджадин къамат иллаки, кьакьан дагъ хьиз, хкатна аквазва. И йикъара ам дидедиз хьана 120 йис жезва (1900-1982)
РагъэкъечIдай патан классический скульптурный искусстводин бине кутур (СССР-да мусурманрикай пешекар сифте скульптор, ам Дагъустанда 30 йисуз пешекар тек са скульптор яз амукьна) Хасбулат СССР-дин художникрин Союздин член, “Дагъустандин халкьдин художник”, “Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель”, “Къазахстандин искусствойрин лайихлу деятель” — гьуьндуьр тIварариз, “Знак Почёта” кьве ордендиз ва гьукуматдин дережадин маса шабагьриз лайихлу хьана. Ихьтин чIехи гьуьрметдин себеб къалурун яз, скульптордин гъилин 60-далай артух монументальный яратмишунрикай иллаки тафаватлубурун тIварар кьан: Махачкъалада Махач Дахадаеваз, СтIал Сулейманаз, Гьамзат ЦIадасадиз, Рыбинскда Владимир Лениназ, Ахцегьа Валентин Эмироваз къванцикай атIана хкажнавай зурба памятникар.
Аскар Сарыджадикай рахадайла, инал 1974-йисуз ам Ахцегьа Советрин Союздин Игит лётчик Валентин Эмирован памятникдал алахънавай вахт фикирдиз хквезва зи. Чун, 8-классдин аялар, устадди кIвалахзавай тегьердиз гьейранвилелди килигиз акурла, ада “куьн пионеррин яратмишунин кIвалин кружокрик квани?” лугьуз, чаз искусстводикай насигьатдин суьгьбетардай. Гьелбетда, а макъамда чун гьихьтин зурба касдихъ галаз суьгьбетзаватIа гъавурда авачир. Гьа вахтунда скульпторди а паркунин кьилихъ (парк вич куьгьне сурара ава) кьилди кучукнавай вичин буба Нуьгьбеган ва чIехи буба Алискеран сурарни гуьнгуьниз хканай.
Аллагьдин патай Саруйрин сихилдиз, якъин, кьетIен бажарагъ-пай ганва. 126 йисан яшариз акъатай чIехи буба Алискер Аскаров 1839, 1848-йисара урусрин аскеррихъ галаз Ахцегьрин, Ахульгодин къелеяр хуьнин женгерин ва 1877-78 йисара гьукуматдин аксина къарагъай халкьдин бунтарин иштиракчи яз, гъурбатдиз суьргуьнна. Кьуд йисалай хайи ватандиз хтана. ЧIехи хизандин кьил, камаллу агъсакъал 126 йисан яшарив (1812-1938) агакьдалди кьил кьилеллаз яшамиш хьана. Буба Нуьгьбег Аскаровни (1870-1958) вирибур хьтин адетдин инсан тушир. Ахцегьрин медресада, светский мектебда, ахпа Ставрополдин гимназияда ва Бакудин реальный училищеда чирвилер къачур ада вичин алакьунар гьар жуьре рекьера — Ширвандин полкуна дяведин къуллугъчи, Бакуда Нобелан нафтIадин мяденрин устIар ва гьа са вахтунда Бакуда инкъилабчийрин куьмекчи яз агалкьунралди ахтармишна. Гуьгъуьнлай, хизандин месэлаяр себеб яз ва “Фарук”-дин инкъилабчийрин чинеба тапшуругъар гваз, Ахцегьиз хтана, почтадинни телеграфдин къуллугъчивиле кIвалахзава. Амма “жемятдин арада инкъилабдин таблигъат тухузва, къадагъа литература чукIурзава” лагьана, тахсирар кутуна, пачагьдин гьукумдарри ам хизанни галаз дуьз 10 йисуз Армавир шегьердиз суьргуьннай.
Гъиляй гьар са кар къведай Нуьгьбег Аскаров лезгийрин сад лагьай художник хьизни малум я. Абдулвагьид Вагьабован (Н.Аскаровакай заз суьгьбетни Ватандин чIехи дяведин ветеран, РСФСР-дин лайихлу духтур, СССР-дин Верховный Советдин депутат рагьметлу Абдулвагьид духтурди авуна) кIвалин цлак дуст Нуьгьбега пишкешай, вичи ягълудин рангаралди чIугунвай Шалбуз дагъдин итижлу шикил — пейзаж квай. Урус, туьрк, араб чIалар чидай Нуьгьбег милли музалатралди устадвилелди къугъвадай ва Идрис Шамхалован тIалабуналди халкьдин театрдин декораторвилин везифаярни тамамарзавай. Ихьтин бубадин ва савадлу мегьрибан Марьям дидедин дуьз тербиядик акатай вад хцикай (Юсуф, Асеф, Бейбулат, Хасбулат, Асланбег) ва пуд рушакай (Сефият, Саяд, Белла) искусстводин зурба устадар, бубайрин баркаллу крар давамарзавай халис ватанпересар хьана.
Хасбулат Сарыджадикай чун кьилди рахада. Исятда Аскароврин хизандин муькуь векилриз килигин. Искусстводал рикIивай машгъул тирвиляй (абуру сада манияр лугьудай, сада кьуьлердай, сада чIагъан, далдам, саз ядай…) ахцегьвийри абурун кIвализ гьуьрметдивди “культурадин макан” лугьудай. Бязи вахтара, къуншиярни кIватI хьана, абуруз гьатта сегьне-тамаша къалурдай. Гележегда Юсуфа Главмилициядин штабдин начальниквиле, ДАССР-дин Госпландин кьилин пешекарвиле, Хасавюрт окрисполкомдин секретарвиле, Ахцегь райсуддин силисчивиле кIвалахна. 1934-йисуз рагьметдиз фена. Асеф Нуьгьбеговичакай СССР-дин илимрин академиядин Дагъустандин филиалдин тежрибаяр кьиле тухудай базадин директор хьана. Бейбулат Дагъустанда сад лагьай кинорежиссёр, кинооператор тир, ада Азербайжандин киностудияда ва Мосфильмда, Дагъустандин Госполитуправленидин комендантвиле кIвалахна. Асланбега, Москвада Союзкинохроникадин оператор яз, саки вири Советрин Союз кIвачелай авуна. Москвада театрдин курсар акьалтIарай Сефиятакай Вахтангован тIварунихъ галай театрда артистка жезва. “Мосфильмда” кIвалахиз, дагъустанви сад лагьай пешекар киноактриса тир ам “Адетрин къармахра”, “Иван Грозный”, “Чадура”, “Заур абрек”, “ЛукIран лувар” кинофильмайра еке устадвилелди кьилин ролра къугъвана. Саяд (Сарет) лагьайтIа, Ахцегьрин халкьдин театрда кIвалахай дагъви сифте дишегьли тир (“Аршин мал-алан” тамашада Гуьлчарыдин ролда къугъвана). Вичин вахтунда Москвада Ломоносован тIварунихъ галай госуниверситет куьтягьна, “Пионерская правда” газетдин махсус корреспондентвиле кIвалахай Белла Нуьгьбеговна лезгийрин арада пешекар сад лагьай журналистка я. Аскароврин тухумдин ирс-рехъ абурун цIийи несилдини лайихлувилелди давамарзава.
ИкI, Армавирда Нуьгьбега вичин хва Хасбулат, музыкадиз адан майилвилер акуна, музыкадин хсуси мектебдик кутазва. Милли алатрал хъсандиз къугъвазвай зигьинлу гадади гьевеслудаказ пианино ягъиз чирзава, халкьдин манияр къайдаламишунал (аранжировка) машгъул жезва, гьакI музыка теснифиз башламишзава, артухлама Темир-Хан-Шурада ва масанра концертра иштиракзава. И машгъулатра ам вичин дуст, гележегда бажарагълу музыкант ва композитор, Дагъустандин композиторрин Союздин бине кутур Готфрид Гьасанова (адаз Дагъустандин пешекарвилин музыкадин буба лугьузва) гьевесламишна. 1918-йисуз Хасбулата гьатта “Каспийдин лепеяр” вальс теснифзава ва пуд йисалай Муэтдин Жемалан (гележегда адакай Дагъустандин художникрин Союздин бине кутур зурба художник хьана) художественный экспедициядик кваз Дагъустандин хуьрера къекъвез, музыкадин фольклордин эсерар кIватIзава ва ахтармишзава. И вахтунда абуру куьгьне хуьреринни кIвалерин, зегьметкеш дагъвийрин, акур кьван итижлу шейэрин шикиларни чIугвазва. Куьрелди, милли культура ахтармишунин ва дагъвияр музыкадиз, искусстводиз шерик авунин, уяхарунин мураддалди абуру халкьдин 100-дав агакьна манияр кIватIна ва гьакьвандалайни пара маналу гьар жуьре шикилар чIугуна.
Хасбулат Аскар-Сарыджадин чирвилеринни итижрин сергьятар акьван гегьенш тир хьи, гьа 1921-йисуз ам Москвадин консерваториядик экечIна. Ада машгьур композитор Иполитов-Иванован гъилик кIелна, азад вахтунда экспедицияда кIватIай маниярни гьаваяр къайдадик кухтуна. 1922-йисан гатуз Дагъустандиз ял ягъиз хтай Хасбулатаз Дагъустандин гьукумдаррин теклифдалди вичин дуст Жемалахъ галаз Баку, Тифлис шегьерриз яратмишунин командировкадиз фидай мумкинвал хьана. Анра чкадин меденият ахтармишдайла, Бакуда машгьур композитор Узеир Гьажибеговахъни художник Азимзаде Азимовахъ галаз гуьруьшмиш жезва, Тифлисда Евгений Лансереди вичин виликан ученикар гуржийрин машгьур скульптор Яков Николадзедихъ галаз танишарзава. Гьа икI, и командировка Хасбулат Аскар-Сарыджа патал уьмуьрдин кьадар-кьисмет гьялзавайди хьана. “Бажарагълу скульптор Яков Николадзедихъ галаз таниш хьуни зи кьисмет дегишна, закай скульптор хьана”, — гуьгъуьнай кхьена ада вичикай ихтилатда.
1923-йисуз Хасбулат, музыкадин рехъ туна, Ленинграддин высший художественно-технический институтдик экечIзава. ХХ асирдин зурба скульптор-педагог А.Матвееван гъилик кваз и вуз агалкьунралди акьалтIарна. Ам тежриба къачун патал Италиядиз рекье твазва. 1928-йисуз Ватандиз хтай устад, йиф-югъ талгьана, яратмишунин кIвалахрал алахъзава. Махачкъалада Каспий гьуьлуьн къерехдив гвай паркуна вичиз М. Горькийди “ХХ асирдин гомер” тIвар гайи чIехи шаир СтIал Сулейманаз (1949-йисуз эцигна, паркни шаирдин тIварцIихъ гала), Ленинан майдандин кьилихъ Дагъустандин халкьдин шаир Гьамзат ЦIадасадиз (1956-йис), ракьун рекьин вокзалдин майдандал Махач Дахадаеваз (1971), Алма-Ата шегьердин кьилин майдандал къазах халкьдин игит Амангельды Имановаз (1947-йис), Ярославдин областдин Рыбинск шегьерда В.И.Лениназ (1957-йис) зурба памятникар хкажай ва пара чкайра цIудралди павильонарни выставкайрин залар безетмишай устаддин алакьунрал гьукуматди лап чIехи къимет эцигна.
Хасбулат Аскар-Сарыджа писатель тирдини парабуруз малум туш. ТIебии бажарагъдин инсан гьар са патахъай бажарагълу жеда лугьурвал, адан къелемдикай “Кьве дуст”, “Кьакьан дагълар”, “Къизилгуьллер ва цацар” пьесаяр, “Хенжел ва шиш” повесть, гъвечIи гьикаяйрин кIватIалар, гьакI публицистикадин эсерар хкатна. Москвада 82 йисан яшда аваз рикI акъвазна, чавай къакъатай ам Вагановский сурара кучукнава. Аллагьдин рагьметдик кваз хьуй вич!
Разивилелди къейд ийин, Дагъустандин милли скульптура арадал гъайи ва вилик кутур зурба устаддин кар-рехъ къе агалкьунралди адан ватанэгьли, скульптор-монументалист, Россиядин лайихлу художник, Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель, РФ-дин художникрин академиядин лап чIехи шабагьдин — Къизилдин медалдин сагьиб Шериф Шагьмарданова давамарзава.
Дашдемир Шерифалиев