(Агьед Агъаеван 100 йис тамам хьуниз талукь яз)

Эхиримжи вахтара майдандиз акъатнавай ва гуя жемиятдин месэлайрин къайгъудавай бязи ксарикай фикирар ийиз, зи рикIел жуван студентвилин уьмуьр ва Ам­ри Шихсаидов, Агьед Агъаев, Расул Мегьамедов, Гьажи Гьамзатов, Муртазали Гьажиев, Мамайхан Агъларов, Рабадан Мегьамедов ва Патимат Тахнаева хьтин зурба алимрин гъилик ва насигьатрик кваз кьиле тухвай илимдин кIвалахар  хтана.

Заз къе квез абурукай садахъ — Агьед Гьажимурадович  Агъаевахъ  галаз чи  алакъаяр гьикI арадал атанатIа, гьадакай суьгьбет ийиз кIанзава. Кар ана ава хьи, къведай  йисан мартдиз ам дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам жезва. Умуд кутазва, и макъала республикадин руководство патал къуллугъдин записка жеда ва ада алимдин тIвар эбеди яз хуьнин месэладиз кьетIен фи­кир гуда. Лугьуз кIанзава, адан зегьметдин не­­тижайри республика идара ийизвай ксариз Дагъустан неинки чириз, гьакIни адан гъавурда гьатиз куьмекда. Умудлу я хьи, залай инлай кьулухъни  жуван дустарикай, за гьамиша чпел дамахзавай академиядин дережадин алимрикай суьгьбетар ийиз алакьда.

ДГУ акьалтIарайдалай кьулухъ закай Агьед­ Гьажимурадовичан аспирант хьана.  Адахъ галаз зи танишвал гьич гуьзлемиш ­та­­вурди, бейхабарди хьана лагьайтIа, жеда — ада зи гележегдин  кьисметдал вичин дерин гел т­у­на. 1991-йисуз зун Сириядай жуван бу­бай­рин­ ватан тир Дагъустандиз  хтана. Чпин ери-би­­не Акуша райондай тир зи ата-бубайри­ заз не­инки Акушали лагьай фамилия, гьакIни хайи ери, ватан тир Дагъустандал, адан культурадал, тарихдал рикI хьунин гьиссер гана. ГьакI хьайи­ла, завай инанмишвилелди лугьуз­ же­да­: зун Дагъустандиз акъатун дуьшуьшдин кар­ ту­шир­. Ина зун ДГУ-дин­ тарихдин фа­­­­­куль­тетдик экечIна ва 1997-йисуз ам акьал­­­тIарна. Зи дипломдин кIвалах­дин кьил “Да­гъустанди алай девирда геополитикадин жи­гьетдай кьунвай чка” тир. Адал зун гьевес­лу­­даказ машгъул­ хьа­­­на, литературадин ва ар­­­хивдин материал кIватIна, араб чIалал кхьенвай гъилин кхьинар­ ахтармишунин экспедициядин сергьятра аваз Дагъустандин гзаф хуьрериз фена, анра яшамиш жезвай ин­санрихъ галаз таниш хьана. Илимдин рекьяй зи руководитель, профессор Ам­ри Риза­е­вич Шихсаидован меслятдалди за жуван­ дип­­ломдин кIвалах, адаз  къимет ва баянар гун патал, профессор Агъаеван  патав тухва­на­.

Авайвал лагьайтIа, сифтедай зун жув-жу­­вавай квахьна, вучиз лагьайтIа, за жуван кIва­лах зурба философдин, социологдин, политологдин, журналистдин, профессордин,  ви­ри­далайни машгьур алимрикай садан  патав тухун лазим тир. Зун а чIавуз адан милли месэлайриз ва халкьариз талукь  бязи монографийрихъ галаз таниш тир.

Жуван дипломдин кIвалах гъиле кьуна, зун Агьед Гьажимурадовичан па­тав рекье гьатна. Ам Оскаран куьчедин 15-нум­радин кIва­­лерин 65 лагьай квартирада яшамиш жезвай. Ада зун кьабулай жуьре зун патал мадни бейхабарди, гьич гуьзлемиш тавурди хьана. Таниш хьайидалай кьулухъ ада завай­ Мукьвал тир РагъэкъечIдай пата алай вахтунда авай гьалар, къецепатан уьлквейрай тир диас­порайрин гьалар гьихьтинбур ятIа хабарар кьуна. Идалай кьулухъ ада зи дипломдин кIва­лах­диз винелай хьиз вил вегьена ва зун Да­гъустандин халкьар патал хциди­ тир и мес­э­ла­ ахтармишунал машгъул хьунай­ чухса­гъул­ лагьана. Ада рецензия кьве йикъа­лай гьазур жедайдакай хабар гана. Кьве югъ алатайла, за алимдивай, дипломдин кIвалах хуьдайла, завай хъсан къиметдик умуд кутаз­ жедани лагьана хабар кьуна. Ада ихьтин жаваб гана: “Ви дипломдин кIвалах чирвилер ва пе­шекар­вилин дережа гун лишанламишзавай кIвалах­дин сергьятрилай элячIна­ва. Адакай канди­да­т­вилин диссертация патал хъсан бине хьун мумкин я. Гьелбетда, эгер вун ахтармишунардайдан рехъ хкядай фикирдал атайтIа”. Рецен­ция кIелайла, заз адан эхирда кхьенвай гафар­ акуна: “Бязи кимивилер аватIани, Акуша­ли­дин­ кIвалах лап хъсан къиметдиз лайихлу­ я. За кIвалах чап авун, адаз вичиз ла­гьайтIа, ас­пиранту­ра­дик экечIун меслятзава”. И карди зун аспирантурадик эке­чIунал гьевесламишна.

1997-йисуз зун аспирантурадик экечIна. Агьед Гьажимурадовича зи илимдин рекьяй руководитель хьунал разивал гана. Гьа икI, кьисметди зун ихьтин аламатдин, гзаф рикIиз чими инсандихъ, зурба алимдихъ галаз са рекьел гъана.

Са кьадар вахт алатайла, за адан саки вири кIвалахар кIелна. Абурукай бязибуру заз дериндай таъсирна. Заз абурун тIварар кьаз кIанзава:

—  “Халкьдинвилин, теориядин гьакъин­дай месэладикай”;

—  “Социализмдин милли культура”;

—  “Нациология” (милли экзистенциядин философия);

—  “Философия”;

—  “Дагъустандин садвал”  (профессор Расул Мегьамедовичахъ галаз санал авторар яз) ва са жерге масабур.

Гьикьван гзаф кIелайтIа, гьакьван гзаф та­жуб жезвай зун — гьикI ­алакьда са инсандилай­ дериндай ахтармишунрин икьван гзаф ктабар, макъалаяр кхьиз, чебни гьар жуьредин месэлайрай, гуя абур са касди ваъ, илимдин рекье кIвалахзавай са кIеретIди кхьизва!..

Адахъ кIвалахдин жигьетдай гьейранардай хьтин алакьунар, аламатдин зигьин авай. Адан вири кIвалахар чпиз тешпигь авачирбур я. Абур кIелдайла, алимдин яратмишунин­  жиг­ьетдай гегьеншвал, фикиррин деринвал гьисс ийиз жеда. Ада заз вичин патав атун гзаф сеферра теклифнай. ЛагьайтIа же­да, ада зи илимдин кIвалахдал гуьзчивалзавай, зи гъа­латIар туькIуьр хъийизвай, месля­тар гуз­­вай­, диссертациядин асул хилериз кье­тIен фикир гузвай.

Дагъустанда кьиле физвай этнополитикадин гьерекатрай адавай лап хъсандиз кьил акъудиз жезвай, вакъиайриз ачух, якъин, шак алачир къимет гузвай. Яшайишдинни сиясатдин ва яшайишдинни  милли гьерекатра дагъвийри  цивилизация виликди тухунин жигьет­дай са жерге ачухунар авурди ва абуру республикадин халкьариз вири дуьньядин жемиятдин патай машгьурвал ва гьуьрмет гъайиди гьамиша рикIел гъизвай.

Дагъвийри чеб дагъустанвияр яз сад хьунихъ ялуниз хайи чил азад авун патал  кьиле фейи ва  гьеле мусурманрин, гьатта хашпарайрин девирар алукьдалди, римлуйрин легионеррин походрин вахтунилай хьайи гзаф кьадар дявейри таъсирна.

Агьед Агъаев гьакIни гзаф жуьрэтлу, намуслу алим тир. ИкI, месела, 1957-йи­суз ада “Дагестанская правда” газетда Да­гъустанда араб чIала кьазвай чкадикай, республикадин халкьарин араб чIалал кхьенвай литературадикай ва и чIал чирунин лазимвиликай кхьенай. А чIавуз им  еке викIегь­вал тир. Гьайиф хьи, Советрин уьлкведин девирда гзаф ксар кIвенкIвечи атеистар, ленинизмдин ва марксизмдин философар тир, СССР чкIай­далай кьулухъ лагьайтIа, абур кIвен­кIве­­чи исламоведар, яни мусурман диндин пешекарар хьана. Гьа и карди — инсанрал кьве чин хьуни — Дагъустан алай вахтунда авай гьалдиз гъана.

А.Агъаева кхьенвай вири шейэр, фикирар ачухбур, гъавурда гьатдайбур тир. Амма виридалайни екез заз  Дагъустандин ругьанидикай, Имам Шамилан идарадик кваз кьиле фейи халкь азад авунин гьерекатдин идеолог Мегьамед эфенди Ярагъвидикай кхьенвай ктабди таъсирна.

Мегьамед эфендиди илимдин рекьяй  лап хъсан ирс туна ва важиблу чка ина адан “Асари аль Ярагъи” ктабди кьазва. Ктаб  Темир-Хан-Шурада Мавраеван типографияда 1910-йисуз араб чIалал акъуднава. Профессор Агъаева  чал  М. Ярагъвидин трактатдин  асул фикирар агакьарнава. Ада Ярагъвидин  кIвалахар, инсан азад хьунин, аслу туширви­лин фикирар кьетIендиз къейд авуналди, лап маса терефдихъай къалурнава. И ктабди Дагъустандин руьгьдин интеллигенциядин  векилрикай сад тир М.Ярагъвидин уьмуьрдин ва яратмишунин рехъ илимдин рекьелди дериндай ахтармишунин бине кутуна. Ярагъвидин а ктаб лагьайтIа, дугъриданни, Дагъустандин суфизмдин фикиррал бинеламиш тир идеологиядин важиблу пай я.

Ктаб кьве паюникай ибарат я. Агьед Гьажи­мурадовича заз  Дагъустандин цивилизациядин месэладиз талукь саналди тир ктаб кхьин теклифнай. Зун, гьелбетда, идахъ саки инанмиш жезвачир, вучиз лагьайтIа, им заз зурба алимди ийизвай гьуьрметдин лишан тир.

За фикирзава: им ада заз ийизвай куьмекдин са жуьре тир. А чIавуз зи вилик лап маса — фикиррин, халкьарин, чIехи ре­гионрин арада эдебиятдин жигьетдай ала­къайрин цIийи дуьнья ачух хьана. Ада а чIа­вуз заз  и месэла ахтармишун  гзаф муракаб кар тирдакай лагьанай. Вучиз лагьайтIа, неинки Да­гъустандин, гьакIни вири Кавказдин цивилизациядихъ галаз алакъалу месэлаяр арадал къвезва. Алай аямдин цивилизациядин бинейри тарихдин шикилар ачухун, вири дуьньядин цивилизация арадал атай жуьре ахтармишун патал лазим материал гузвач. Ина гзаф кьадар суалар арадал къвезва: Да­гъус­тандин халкьари чпин хсуси цивилизация арадал гъизвайни? Цивилизациядин гьихьтин терефар чкIизвай адан мулкунал алатай девирда? Дагъустандин цивилизация еримлу хьуниз ам алай аямди виридуьньядин майишатчивилин алакъайрик эке­чIуни гьикI таъсирзава? Цивилизацияр алакъалу хьуни  республикадин халкьарин гележегдиз, государстводин сиясатдиз, экономикадин рекьяй яшайишдиз, вилик эцигдай виридалайни важиблу месэлаяр хкягъуниз ва руьгьдин ивирриз гьикI таъсирзава?

Инал за ачухарнавайбур жуван илимдин рекьяй руководителдикай, зи муаллимдикай-регьбердикай (наставник) зурба алимдикай ва адетдин ачух инсандикай арадал атанвай жуван гьиссер я. Адан гъилик кваз заз жуван ата-бубайрин  тарихдикай ва эдебиятдикай, культурадикай гзаф шейэр чир хьана. Агьед Гьажимурадовичан алахъунрин нетижа яз, къе зун Дагъустан тарихдин ва культурадин конгломерат тирдахъ инанмиш я. Дагъустандин цивилизацияди дуьньядин тарих арадал атунин гьерекатда зурба роль къугъвана. Дагъустан дуьньядин цивилизациядин объ­ект ваъ — субъект, яни важиблу пай я!

Шафи  Акушали