Чапхунчивилин, гьукум гъиле кьунин, цIийи пачагьлугъ арадал гъунин чIуру къастар рикIе аваз ва хабарсуздаказ Дагъустандин чилел Шамил Басаеван ва Хаттабан яракьламиш хьанвай дестеяр атай вахт, са рахунни­ алач, чи гзаф ватанэгьлийрин ри­кIелай фенвач. Абуру чи ислягь хуьрера, ше­гьерра халисан дяведик­ цIай кутунай. Ахпани­ тестикь хьайи­вал, абурун иш­тягьар гьа чпихъ хьтин чIуру ния­тар авай са бязи дагъустанвийри ачухарнай кьван. Гьа и къефлейри чпин гьерекатриз майилвал авуна лугьуз, Басаеванни Хаттабан явакьанриз вири Дагъустанди чеб пайдахар гваз, манийралди, гьуррадалди кьабулдай хьиз хьанай. Амма чапхунчияр ягъалмиш хьана. Дагъустандин хал­кьар сад хьиз туьтуьнихъ кьван яракьламиш хьанвай, эвер тавур мугьманриз­ акси рум гуз къарагъна ва бандитрин вилик вири рекьер агална.

Бандитрин тешкилатрин хура Дагъларин уьлкведин вири миллетрин векилар викIегь­диз акъвазна. Гьа гьисабдай яз, лезги халкьдин уьтквем рухваярни. Къе чаз кIелзавайбур абурун рикIел хкунрихъ галаз танишарун хъсан акуна.

Алик Абдулгьамидов, 2000-йисуз Центральный телевиденидин 1-каналдин хсуси корреспондент:

“Заз сифте нубатда къейд ийиз кIанзава хьи, яракьлу бандитар Дагъустандиз пуд йис вилик, 1996-йисан январдиз атанай. Радуев кьиле авай вагьшийри, Къизляр шегьерда, ахпа Новолак райондин Первомайск хуьре еке гъулгъула тунай, ислягь инсанар ( аялар, начагъбур, дишегьлияр, яшлубур) залуквиле кьунай ва сифтегьан къурбандрин сиягь ачухнай.

Дугъриданни, абур вагьшийрин дунда авай. 1996-йисан 9-январдин экуьнахъ террористрин гьужумди, гуьлле гузвай автоматрин сесери, хъит­кьинарунри къизлярвийрин рикIер къарсатмишна. Абуру аэродромдал вегьена, ракьун рекьин­ вокзалдал гьужумна, милиционерар ягъиз кьена. “Черемушка” магьледай агьалияр кIвалерай акъу­диз, аксивал авурбур рекьиз, чпи кьунвай боль­ни­ца­дин дараматдиз тухузвай. Ихьтин чIуру гьал­дай­ экъечIун патал РД-дин милли политикадин, информациядин ва къецепатан алакъайрин рекьяй министр Мегьамедсалигь Гусаева радиоалакъадин куьмекдалди Чеченрин армиядин полковник Салман Радуевахъ галаз рахунар авуна. Идалай гуьгъуьниз меслятар авун патал адан патав чи делегация фена. Адак зунни квай. Радуеван истеми­шунар инсансузбур, инсафсузбур тир: “Эгер Феде­ральный кьушунар Чечнядай ахкъуд тавур­тIа, чна минаяр кутунвай шегьердин кар алай дараматар хъиткьинарда, залукар рекьиз, гадарда. Эгер месэла къуватдалди гьялиз кIан хьайитIа, чна Къизляр жегьеннемдиз, руьхъведиз элкъуьрда”.

Гьелбетда, Радуевав вичин алчах къастар кьилиз акъудиз тунач. Къизлярдай абур Первомайскдиз хъфена. Ина федеральный кьушунринни бандитрин арада къизгъин ягъунар кьиле фена, хейлин аскерар, милиционерар, агьалияр телеф хьана. 18-январдиз Первомайск боевикрикай азадна. Радуеван “жанавурарни” гьа атайвал кат хъувуна, амма абурув чпин ажал 1999-йисуз агакьна”.

Дяве цIай я. Адан ялаврик хабарни авачиз акатунни мумкин я. КьванцIилви  Алисултанов  Рустаман  хва  Робертан  хизан хьиз.

Робертан уьмуьрда ажайиб, аламатдин делилар пара ава. 1963-йисуз Якутия АССР-дин Усть-Майский райондин Огонек поселокда дидедиз хьайи Роберт дахдихъ галаз ватандиз хтана. Те­ле­визорар­, холодильникар туькIуьр хъийидай хъсан устIар тир дахдивай гадади вичизни чирвилер, вердишвилер къачуна ва абуру, гзаф хуьрериз, районриз физ, ин­санрин заказар кьилиз акъудна. 1980-йисуз жегьил Махачкъаладин III Интернационалдин тIвару­нихъ галай фабрикада кIвала­хал акъвазна. Кьве йисалай ам гьа ина зегьмет чIугвазвай даргиви рушал эвленмиш хьана. Жегьил хизанда пуд аялни пайда хьана. Ирандидедин тIалабуналди Роберт хизанни галаз Новолак райондин Чапаево хуьруьз фена, ина ада кIвални эцигна. Гьайиф хьи, хабарсуз райондал вегьей боевикар себеб яз, Алисултанован хизан кIвалерикай магьрум хьана. А вахт Роберта икI рикIел хкизва:

— Чапаево хуьр Чечня галай патахъай атайла гьа сифте гьалтзавайди я. Бязи хуьруьнвийриз чпин мулкариз чара инсанар гьахьнавайди акунвай, амма садани чIуру крарикай, абур бандитар тирдакай фикирнавачир. Йифиз абур атана гьажибугъдайрин салара, багълара чуьнуьх хьана. Экуьнахъ хуьруьз гьахьна. Зун тфенгар язавай ванери ахварай авуд­на. За абуруз са акьван фикир ганач, вучиз л­а­гьайтIа сергьятдин лап патав гвай чаз датIана тфенгрин ванер къведай ва чун абурув вердиш хьанвай. Декьикьаяр алатайла, за гьиссна, ибур виликан жуьредин сесер туш, халисан автоматрай гуьлле гузва. За гьасятда паб, аялар къарагъарна. Къецел экъечIайла, акуна, куьчейрай Новолак галай патахъ бандитрин дестеяр физва. Автоматар ва маса яракьар хурарал алай, гъилера авай. Куьчейриз экъечIнавай дишегьлияр, аялар шехьзавай. Виридак къалабулух квай. Бандитри дишегьлийриз, аялриз хуьряй экъечIдай мумкинвал гана, ахпа крар маса патахъ элкъвена. Боевикри Новолакдал гьужумна. Чунни, гъиле яракь гьатайбур, Новолак хуьзвайбурун куьмекдиз фена. Военныйрин куьмекни галаз вагьшияр катарна, кьейибур кьена. Хуьруьз хъфейла, гуьгьуьлар мадни чIур хьана. КIвалер хара­пIай­риз элкъвенвай. Эменни, шей-шуьй тарашнавай. Зи устIарханани барбатIнавай. Эхиримжи цIувад йисуз чIугур зегьметдин бегьерар кьве юкъуз ругна, чIухна алчахри…

Къад йис идалай вилик, 1999-йисан 2-ав­густдин­ экуьнахъ вишев агакьна боевикар, сер­гьят­дин шар­тIар чIурна, Чечен Республи­кадай Дагъларин уьлкведин хуьрериз гьахьна. Чиндих, Гигатли хуьрерин агьалийрик лап къалабулух акатна. Боевикрикай талукь ор­ганриз хабарни гана. ЦIумада райондиз кьиле подполковник Загьид Загьидов аваз ОМОН-дин аскерар рекье туна. Гигатли хуьруьв агатзавай бандитрин вилик пад кьун патал сифтегьан женгерни кьиле тухвана. Гьа женгина чи ватанэгьли капитан Закир Султановни телеф хьана.

7-августдиз  ЦIумада ва Ботлих районрин мулкариз кьве агъзурдав агакьна бандитар гьахьна. Къачагърин, “жанавуррин” дестейри  чи хуьрер кьунва лагьай хабарди вири дагъустанвияр кIвачел къарагъарна.  Республикадин, уьлкведин садвал, азадвал къурхулувилик акатнавай береда нивай кIва­лера секиндиз акъвазиз жеда? Къене рикI авай рух­ваяр, рушар агьалийриз куьмек гуз гьазур хьана. РД-дин Госсоветдин Председатель М.Мегьамедова агьалийриз чпин яракьар кардик кутунин гьакъиндай­ тапшуругъ гана. Махачкъалада армияда къуллугъ авурбурукай, Афгъандин дяведин иштиракчийрикай, отставкада авай офицеррикай ва гьукумдин идарайрин къуллугъчийрикай Интербригада тешкилна. 11-августдиз Ботлихдиз 360 касдикай ибарат десте фена, ахпа Гумбет райондиз — 200 кас. Бригададик Мегьарамдхуьруьн райондин Хтун-Къазмайрин хуьряй тир “афгъанви”  Мирзабегов  Асланни  квай.

Армиядай хтай жегьилди вичиз кьезилвилер гун патал са истемишунарни авунач, “Кавэлектромонтаж” управленида кIвалах давамарна. Ада Махачкъала шегьердин яшайишдин гзаф кьадарда кIвале­риз, газетринни журналрин комплексдин цехриз, кабинетриз, “Эльтав” карханадиз, Радиоза­воддиз экверин линияр тухвана. 1998-йисалди ада инсанриз шадвал гъидай кIвалахар авуна. Бандит­рин тешкилатри Дагъустандал вегьейла, “афгъанвияр”, чIехи командирди эмир гайиди хьиз, “Кавказ” мугьманханада авай “афгъанвийрин” Советдин председателдин кабинетдиз кIватI хьана. Виридан фикир сад тир: ватандал вегьенвай душман хайи чилелай чукур хъувун, адаз хъсан тарс гун.

— Къейд авун лазим я хьи, — лугьузва А.Мирзабегова, — чи бригададиз лезги халкьдин викIегь хва, полковник (гуьгъуьнлай адаз генерал-майорвилин чин гана) Шамил Асланова регьбервал гузвай. Ада ирид вишелай виниз яракьламиш хьанвай ислягь инсанар санал кIватIна, абур душмандин аксина акъвазарна. Къадалай виниз “афгъанвиярни” квай чи десте Ботлих райондиз рекье туна. Им 11-август тир. Чна Миарсо хуьруьн патав окопар эгъуьнна. Чи вилик дагълара чуьнуьх хьанвай ва Агвалидихъ физ кIанзавай бандитрин рекьер агалунин ва Яру муьгъ хуьнин везифа эцигнавай. Чи жуьрэтлувал, къаст чир хьайи душманар чав гатIумдачир, амма ара-ара чак кичI кутунин мураддалди, чун алай чкаяр минометрай ядай. Чакай армиядин аскерризни еке куьмек хьана. Чна шак физвай цIудалай виниз итимар кьуна ва абур Ботлихдин РОВД-диз ахга­кьарна. Бязи вахтара бандитрин снайперри чпикай хабар гузвайтIани, чна усалвал къалурнач, вилик эцигай буржи тирвал кьилиз акъудна.

Ширинбег  Гьажимурадов,  ахцегьви, а вахтунда Махачкъала шегьердин администрациядин къуллугъчи: — Са рахунни алач, садазни гуьзет та­вур дяведиз фин, кьилел хата-бала атун кIан жедач. Амма хайи макан, республикадин азадвал хаталувилик акатайла, жувакай тIимил фикирзавайди я. Гьавиляй чун, саки вири миллетрин веки­лар, санал кIватI хьана, чи хуьрер бандитрикай азад ийиз фена. Чкадин агьалийри чун пара хушви­лелди кьабулна. Абурухъ ва гьакI вири дагъустан­вийрихъ зурба руьгь, уьтквемвал авайди чаз виле­ралди акуна. Белки, кьилди авайла инсандиз ки­чIени хьун мумкин я, амма вири халкь сад хьиз душ­мандин хуруз къарагъайла, адаз фир-тефир чка сал авурла, жув халисан гъалибчи хьиз гьисснай чна.

Бандитар женгинин рекьяй хъсандиз вердишарнавайбур тиртIани, чи инсанри ва кьушунри абуруз вижевай тарс гана. Женгер Миарсо хуьруьн патарив кьиле физвай. Чна Вини ва Агъа Годоберен хуьрер къачагърикай хуьзвай. Хуьрерин патав гвай дередални гуьзчивалзавай. Пуд сеферда чна душмандин гьужумар алудна, снайперар катдай чкадал гъана. Итимрихъ галаз чи дишегьлийрини викIегьвал къалурзавай. Абуру сенгерар туькIуьриз, окопар эгъуьниз куьмекзавай, чаз ва Россиядин аскерриз фу-яд гузвай. Бязибуру гъиле яракьни кьунвай.

13-августдиз артиллерияди, вертолетри чпин кIвалах авурла, душмандив гвай са синел чи десант эвичIна. Идакай хабар хьайи бандитри абурун­ винел гуьллейрин хар къурна. Калугадай атанвай десантникрин батальондин командирдал залан хер хьана ва десте лап кIеве гьатна. Абуруз куьмекдиз чунни фена ва саналди тир гьерекатралди чна душмандин винел гъалибвал къазанмишна.

ЦIумада, Ботлих районрай катай бандитри, международный террористри, чпин терефдаррин иштираквални аваз, Къарамахи ва Чабанмахи хуьрер кьуна ва анра женгер арадал гъана. Ажал агакьай кицIи иесидин шаламар жакьвадалда. Бандитрин кьисметни гьахьтинди хьана. Россиядин армия­ди чIуру мурадар гваз Дагъустандин чилел атайбур “секинарна”.

Вахт лап чIуруди тир. Бандитри гьужумар ийидалди вилик Дагъустандиз Россиядин премьер-министр Сергей Степашин атанай. Ина авай гьалар акурла ва Москвадиз хъфейла, ада лагьанай: “Гьа­къикъатдани, Дагъустан чи гъиляй акъатун мумкин я”. Ихьтин рахунрилай гуьгъуьниз, 8-августдиз Степашин къуллугъдикай азадна ва адан чкадал Владимир Путин тайинарнай. Эхь, гьа чIавуз чи халкь сад тахьанайтIа, душмандин хура викIегь­диз акъваз­ тавунайтIа, Россиядин кьушунри чпин везифа кьилиз акъуд тавунайтIа, нетижаяр садани гуьзет тавурбур жедай.

Дагъларин уьлкведал вегьиналди, Басаева ва Хаттаба чпин “жанавуррин” эхирзаман авуна. Гьелбетда, чи аскеррикай, МВД-дин къуллугъчийрикай, ополченцийрикай, агьалийрикай хкатайбурни хьана, абуру чиз-чиз Ватандин азадвал патал, уьлкведин садвал, халкьарин абадвал патал чанар гана. И кар 27-августдиз Дагъустандиз атай ва цIийиз тайинарнавай РФ-дин Гьукуматдин Председатель Владимир Путинани къейд авунай: “Къавкъазвийриз хас къилих вине кьуналди куьне авур къагьриман кар садрани Россиядин рикIелай алатдач. Дагъустан сад тир Россиядин са пай тир, язва ва инлай кьулухъни яз амукьда. Имни акI лагьай чIал я хьи, Россия гьамиша куь куьмекдиз къведа”.­

Къад йисан юбилей къейд ийиз гьазурвилер аквазвай и вахтунда  руьгь жуван уьлкведал, республикадал дамах авунин гьиссерив ацIанва. Гьа са вахтунда рикIе хажалатни ава. Чал илитIай дяведа хейлин инсанарни телеф хьана эхир. Россиядин Яракьлу Къуватрин, МВД-дин къенепатан частарин аскерар ва офицерар, милиционерар, ополченидин векилар. Абурун тIварар дагъустанвийрин рикIера ватанпересвилин, интернационализмдин, къагьриманвилин лишан яз амукьда. Ахьтин кьегьал­ рухваяр галамай кьван чи республика ва уьлкве я бандитривай, я экстремистривай, я террористривай кIеве тваз жедач.

Нариман Ибрагьимов