Хуьруьн чкада дидедиз хьана, кIвачел акьалтнавай аялрик, жегьилрик хуьруьн майишатдин зегьмет кIанарунин гьиссер кутун, абуруз зегьмет­ чIугунин тегьерар, къайдаяр чирун алай девирда пара важиблу месэла я. Вучиз лагьай­тIа, эхиримжи йисара колхозар, совхозар чу­кIун, хуьруьн майишатдин мулкар гьарда чпиз­ вара-зара авун себеб яз, са кьадар агьа­лияр икрагь хьана амукьнава, хуьрерин гзаф жегьилар чпин хайи маканар, багълар-дагълар­ туна, шегьерриз, дуьзенриз эвичIза­ва, абур регьятвилихъ къекъвезва, недай-хъвадай суьрсет гьасилиз ваъ, гьазурди къачуз, нез-хъваз вердиш хьанва. Са кьадар жегьилар вузра, техникумра  кIелна, хайи хуьруьз хъфидай чкадал шегьерра чпин пешедиз талукь тушир кеспийрал машгъул жез алахъзава.

Нетижада хуьруьн майишатдин суьрсет ишлемишзавайбур гзаф, амма гьасилзавай инсанрин кьадар къвердавай тIимил жезва. Эхиримжи йисара са бязи хуьруьн майишатдин вири шартIар авай хуьрерин хизанривай недай-хъвадай суьрсет чкадал гьасилиз тежез, абур як, какаяр, чIем, ниси къачуз райондиз, шегьердиз рекье гьатзава. Бязи вахтара и суьрсетни алверчийри са гьинай ва я са нивай ятIани къачунвай маса гьукуматрин агьалийри гьасилнавайбур, бедендиз тIимил менфят авайбур жезва. Чи ата-бубайри, чIехи бубайри ва къенин алимрини лугьузвайвал, гьар са инсандин бедендиз виридалайни менфят авайди вич хана, кIвачел акьалтай ерийра дигмиш хьайи хийирлу набататар, емишар, магьсулар, малдин як, чIем я. ГьакI ятIани, чи хуьрера вири  мумкинвилер аваз, мал-къара, верч-кIек хуьдайбурун, багъ-бустан кутадайбурун сан тIимил хьанва. Гагь-гагь чкайрал жемятдин лапагар хуьдай гъавурдик квай чубан, нехирдив фидай нехирбан гьатзавач. Куьрелди, малдарвилин, магьсулдарвилин, устIарвилин, жувазни халкьдиз менфятлу хуьруьн зегьметдин къадир къвез-къвез халкьдин арадай квахьзава.

Дугъриданни, лугьун лазим я хьи, чкайрал школайра аялрик зегьметдин гьиссер, алакьунар кутун патал зегьметдин тарсар тухузва, кьериз-цIаруз аялар тарсарилай къеце зегьметдин кеспийрални желб ийизва.

Амма къенин аямдин хуьруьн аялрив халис зегьмет гьиссиз тун патал тек са школада тухузвай кIвалах, винидихъ къалурнавай серенжемар бес жезвач. Аялдиз зегьметдикай хабар лап ам кIвачел, чIалал акьалтай йикъалай гун герек я. Гьар са амал чIе­хи­бурувай кьатIузвайди хьиз, зегьметдин амаларни аялри диде-бубайривай, чIехи­буру­вай кьабулзава. Эгер гъвечIи яшара дишегьли веледди кIвалелай кул элягъиз, къаб-тIур чуьхуьз, вилик  фу-хуьрек гъиз ва гьа и яша­ра авай эркек аялди тахтадиз масмар ягъиз, чIехидав тайин тир сенятда герек къвезвай алатар вугуз, бубадин къуллугъда акъвазиз хьайитIа, абуруз зегьметдин къади­р чир жеда. Аялдихъ галаз къал-къиж, адаз са гъвечIи гъалатIдиз килигна туьнбуьгь авун герек туш, акси яз, аялдин тариф авун, адан амалрал разивал авун, адак зегьмет кIан хьунин руьгь, гьиссер кутун чарасуз я.

ЧIалал атанвай аялриз зегьметдикай хабар диде-бубадин, чIехибурун ихтилатрини, арада авай рафтарвилерини гузва. Якъин аквазвайвал, эгер чIехибуру чпи-чпин зегьметдин нетижайрал дамах ийиз, зегьметчидиз кутугай гьуьрмет ийиз, кIвалахдилай галатна хтай зегьметчидихъ гелкъвез, партал дегишариз, вилик хуьрек гъиз, куьмек гуз, чпин пешейрикай, зегьметдин нетижайрикай дамахдивди рахаз хьайитIа, аялриз зегьмет хуш жезва, абуру чпин диде-бубайрал, абурун зегьметдал чпин жуьреда дамахзава. ИкI эгечIуни аялрин рикIера гьар са кар чирунин мурадар твазва.

Аялар чIехи хьунивай абуруз гузвай фикирни масад хьана кIанзава. Халкьдин виш иисарин тежрибадай аквазвайвал, 5-7 йиса авай аялриз чпелай алакьдай зегьметдин тапшуругъар гайитIа, абуру зегьмет дериндай гьиссда. Чан-рикI авуна, фагьум-фикирна тапшуругъ гайила, аялри ашкъидивди малариз векьер вегьеда, яд гуда, чуьлда кIелер хуьда, верчерихъ гелкъведа, гьаятар шиткида ва маса крар ийида. Дидедихъ галаз эчIе­лар эчIин, никIерай техилдин кьилер,таран кIаник кIвахьай емишар кIватIун аялриз пара хуш, къведай кIвалахар я.

Адет яз, хизанра аялрин вилик эцигзавай тапшуругъар вахтунин, чкадин жигьетдай тайинбур хьана кIанда. Тайин зегьметдин тапшуругъар авай аялриз чеб мус къугъунрал машгъул хьана, мус зегьмет чIугуна кIанда­тIа, хъсан чир жезва, вучиз лагьайтIа, чIехи­буру вилик эцигнавай тайин тапшуругъ аялдин кIула жезвай залан парциз ваъ, халис зегьмет аннамишзавай хесетдиз элкъвезва.

Халкьдин тежрибада аялриз зегьмет хушардай, абур ашкъиламишдай амаларни гьатнава. Къачун чна эчIел эчIин. Виликдай эчIелра авайла, диде-бубайри аялриз ник гьихьтин чIуру хъчарикай михьна кIандатIа къалурдай. Гьа са вахтунда гьар са хъчадихъ­ авай хийир-метлебдикай ихтилатдай, ял ягъиз ацукьайла,  аялриз нез виже къведай хъчар, емишар: цурун пешер, парсар, ци­рияр, таквар, некьияр, мереяр алай тIулар, дугунар къ­алурдай, абур менфятлувилелди кIватI­дай, дадмишдай къайдаяр чирдай.

Цана авайла, бегьер кIватI хъийидайла, зегьметдихъ аялдин игьтияж артух хьунин му­раддалди, гъвечIидаз хуш хьун патал, йи­гар гатадайла аял ругундал ацукьардай, адаз викIиник квай гьайванар гьализ, цел, векьиз тухуз-хкун тапшурмишдай.

Гзафбуру инал лугьунни мумкин я: гила туьрез, араба, ругунар амач эхир, абур алатна­ фейи вахтар тир. Гьахъ я, абур амач, амма абу­рухъ галаз санал чна халкьдин педагогикадин баркаллу адетарни рикIелай алуддани? Хци бубадин кеспи давамар хъувун патал харат устIарди аялдиз шуьткъвелар аладариз, мишер, кIута гъиле кьуна ишлемишиз, гезер атIуз, гъвечIи куьсри, сун гуьлуьт акьалж­­дай кIун расиз чирдай; гьа икI цлан, чатун устIардини,чекмечидини, багъманчидини, аялдин бахтлу гележегдихъ рикI кузвайбуру вирида. Абуру ихьтин виле аквадай краралди аялдиз ризкьидин, кIвалин-йикъан къадир чирдай.

Диде-бубайри аялриз зегьметдин тапшуругъар абурун яшариз, къуватдиз, алакьунриз килигна гуда. 10-12 йиса авай аялриз бал­кIандал кьенер акьалжиз, адаз пурар ягъиз, хуьруьн мулкарай кьил акъудиз, ник къванерикай михьиз, тамай цIам-кIарас гъиз ва маса кIвалахар ийиз чирдай. Адет яз, и яшарин рушарилай гуьлуьтар, кьветIелар, гьебеяр храз, пек-лек цваз, цел физ, фу чраз, хуьрек ийиз, таза аялдихъ гелкъвез, адан кьепIинин тангар тIарамариз ва бушариз алакьдай.

“Зегьмет, зегьмет, мад зегьмет, ингье еке девлет” — лугьузва хадкьдин мисалди. Дугъ­ри­данни, зегьметдин къадир авай чи халкьдиз гьич са декьикьани гьавая пуч тавун дегь заманайрилай адет хьанва. Чуьлдин кIвалах­ди­кай азад вахтунда лезги хуьрерин агьалияр, чпин рикI аладардай, асант, гьа са вахтун­да­ хуьр-кIвал патал менфятлу кеспийрал машгъул жеда.

Итимри тIурар, кавчаяр, фирчинар, дуьрдаягъар, маркунай векь чухвадай, хъицикь тIушундай кIирер, кьуьквер, чил-сал михьдай­ цуьруьгъуьлар, запун твадай крчар, балабан, зуьрне, чуьнгуьр, далдам расдай, куткунар, канабдин чIунарикай звар гана епер, цIилер храдай.

Дишегьлийри лагьайтIа, сар эвядай, гъалар ийидай, рухвар, гамар, гуьлуьтар, гьебеяр, чувалар храдай, гъилин регъвер, дингер худда твадай, тIанурар кутадай, фу чрадай. Аялриз чпин зегьмет хуш хьун патал, гьар са аялдин тIварцIихъ тIанурда чранвай гъвечIи тIунутIар багъишдай.

ЧIехибуру ийизвай гьар са кеспида аялрини иштиракдай. Бубади куткун, жугъун храдайла,  аялдиз тIваларал, руькуьнрал кIвенкI ийиз,  куткундик рав кутаз чирдай. Макъала кIелзавайда лугьун мумкин я: “Къенин юкъуз­ куткунар, кIарасдин тIурар герек авани мегер?”. Дуьз лагьайтIа, ихьтин суал са уьмуьр­дин уькIуь-цуру акунвай агъсакъалдиз завайни гун хьана. Ада лагьана: “Къачун чна и за расзавай кIарасдин тIур. КIарасдин тIурни ракьун тIур сад туш. КIарасдин тIуруни, сад ла­гьайди, хуьрек недайла сив, мез кудач, квар ичIирайла а тIурунал  некIедилай дуьдгъвер кIватIун, мукаш-мегь кIвегьедикай чара авун ракьунин тIурунилай, машмаш кIара­с­дин тIурунал пара асант я. Ада ягълу кьадач­. Эхирни кIарасдин тIурунал тIуьр хуьрек ширин жеда”, — айгьамдин хъверна кьуьзуьда.

Дегь заманайрилай инихъ халкьди арадал гъайи алатрихъ, гьар са къаб-къажахдихъ, шейинихъ къенин юкъузни зурба метлеб ава. Месела: хъенчIин гичинда гатун ци­кIизни яд къана амукьда; кIириналди маркунай чухвай векьер хъуьтуьл жеда, абур гьайванри иштягьдалди неда; кIарасдин цуьруьгъуьл, кьуьк векь кIватI хъийидайла чиле акIи­дач, ракьун алатрилай абур кьезилни я. Бес кIва­ле нек юзурдай квар, малариз векь кутадай, гьа­ят­дай зирзибил гадардай куткун, хъуь­тIуьз гьаятда алерар, таран кул авачир гьихьтин хуьруьнви, малдар, магьсулдар хьурай?

Дагъвийрин арада зегьметчийриз, гьалал зегьметдалди вичин хизан хуьз алакьдай ин­санриз гьамиша еке гьуьрмет хьанва, вучиз лагьайтIа, абуруз зегьметдин вири къайдаяр аян тир, жува гьасил авур ва инсанриз чарасуз лазим алатрин, недай-хъвадай шей­эрин, нетижалу зегьметдин къадир авай. Куьне фи­кир ганатIа, гададиз свас це лугьудайла, руш гъуьлуьз гудайла, диде-бубайри, чIе­хибуру, сифтени-сифте жегьилрин гъиляй вуч кар-кIвалах къвезватIа, гьам жузада, темпелрикай­ къерех жеда, зегьметдин къадир авай, пешекарвал квайбур гьисаба кьада.

ГьакI хьайила, акьалтзавай несилдиз аял чIавалай зегьметдин  къадир хьун патал чи шко­лайра, хуьре-кIвале эхиримжи йисара адет хьана кьабулзавай серенжемар бес жезвач. Аялриз шумудни са асиррин тарихда адет хьана халкьдин тежрибада гьатнавай кес­пийрикай хабар гана кIанзава. Къенин йи­къан­ акьалтзавай несилдиз дергесни хци ийиз, марк-таяни, верчериз демек, малариз цур, жуван кIвал-югъни туькIуьриз, мал-къарадихъ гелкъвезни чир хьун лазим я. Ибур ви­ри алай уьмуьрдини истемишзава ва, са шакни алачиз, гележегдани истемишда. Вири и месэлаяр инсандин тербиядихъ галаз сих ала­къада авай терефар я.

Якъин я, алай девирда зегьметдин са кьадар цIийи жуьреяр, тегьерар малум я. Бязи вахтара абур кьезилни я, бегьерлуни. Амма чаз инал къейд ийиз кIанзавайди ам я хьи, къуй гьар са инсандиз зегьметдин къадир чир хьурай, адалди жувни, жуван веледарни тербияламишрай. ГъвечIи чIавалай хайи халкьдин зегьметдин къайдайрал амал авуна, тек са масадан зегьметдин бегьердикай менфят къачузвай муьфтехур ваъ, гьар жуьредин сеняткарвилерин сирер чидай, гьалал зегьметдалди жуьреба-жуьре суьрсет гьасилзавай, жуван­­ миллетдин тежрибада дурумлу чка кьунвай халкьдин баркаллу зегьметдин иеси жен.

Шайдабег МИРЗОЕВ,

РФ-дин халкьдин образованидин

отличник, ДГПУ-дин илимдин секретарь,

профессор